Το ιστολόγιο της Προλεταριακής Σημαίας παύει να λειτουργεί. Από αυτό το Σαββατοκύριακο συγχωνεύεται με την ιστοσελίδα του ΚΚΕ(μ-λ) σε μια νέα κοινή ιστοσελίδα της οποίας η διεύθυνση θα είναι η http://www.kkeml.gr/.

19 Ιαν 2013

Αναφορά στις «Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 19ο Συνέδριο»
A' μέρος

Κάτω από το βάρος των δραματικών εξελίξεων σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο, στο φόντο της όξυνσης της συνολικής κρίσης του συστήματος και της παρόξυνσης της επίθεσής του στους λαούς και στους εργάτες σε όλον τον κόσμο και στη χώρα μας, γίνεται όλο και πιο σημαντική η ανοιχτή τοποθέτηση κάθε πολιτικού σχηματισμού πάνω στις εξελίξεις, όλο και πιο απαραίτητη η κριτική σε κάθε μορφής λαθεμένες προσεγγίσεις που συσκοτίζουν την πραγματικότητα για αυτό που ζούμε. Είναι, τέλος, αναγκαία η εμβάθυνση του (άμεσου ή έμμεσου) διαλόγου αλλά και της κριτικής, η οποία πρέπει να είναι καθαρή, πολιτική και δίκαιη, ώστε να εξυπηρετηθεί ο στόχος της εργατικής–λαϊκής υπόθεσης. Ένας στόχος στον οποίο είναι σταθερά προσανατολισμένη η οργάνωσή μας αλλά και το μ-λ ρεύμα από τη γέννησή του εδώ και δεκαετίες – ενάντια σε ρεφορμιστικές και οπορτουνιστικές προσεγγίσεις. Για το λόγο αυτό, για να είναι δηλαδή δίκαιη και πολιτική η κριτική μας, παραθέτουμε κάποια αποσπάσματα από το κείμενο των «Θέσεων της ΚΕ του ΚΚΕ για το 19ο Συνέδριο», κείμενο το οποίο μπορεί (και καλό είναι) να το διαβάσει κανένας ολόκληρο στον διαδικτυακό τόπο του ΚΚΕ.

Α. Για τη θέση της Ελλάδας και την «οικονομική κρίση»
Είναι γνωστό ότι η ανάλυση της φάσης του καπιταλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της χώρας και της θέσης της στον παγκόσμιο καταμερισμό αποτελούν θεμελιακά σημεία ανάλυσης για κάθε πολιτικό σχηματισμό. Πάνω σε αυτή τη βάση οικοδομείται ένα ολόκληρο σώμα αντιλήψεων, απόψεων, εξειδικεύσεων, τακτικών αλλά και στρατηγικών στόχων και συνακόλουθα βραχυπρόθεσμων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων καθηκόντων. Με την έννοια αυτή, ξεκινάμε το σχολιασμό μας από τις αναφορές των Θέσεων στα ζητήματα αυτά:
Α.1. Η άποψη του ΚΚΕ
«Η εκδήλωση της γενικευμένης και συγχρονισμένης οικονομικής καπιταλιστικής κρίσης (...) συνέβαλε στην όξυνση των ανισομετριών και των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, στη μεταβολή του συσχετισμού δυνάμεων στη διεθνή ιμπεριαλιστική πυραμίδα, στη ρευστότητα των συμμαχιών και στην ανάφλεξη παλαιών και νέων εστιών πολέμου.
(…) Η όποια ανάκαμψη σημειώθηκε ήταν ανισόμετρη, αναιμική, ενώ στην Ευρωζώνη και στην Ιαπωνία τη διαδέχτηκε νέα υποχώρηση. Ο επόμενος κύκλος της κρίσης σε διεθνές επίπεδο θα είναι ακόμα πιο βαθύς. (Θ.1)
Η ΕΕ και η Ευρωζώνη δέχονται ισχυρότερα τις πιέσεις του διεθνούς ανταγωνισμού, ενώ δυναμώνουν συνεχώς και οι εσωτερικές αντιθέσεις (…) (Θ.3)
(…) Παρ' όλα αυτά, η Ευρωζώνη δεν είναι συγκροτημένη ως ομοσπονδιακό κράτος, επομένως δεν έχει ενιαία όργανα ούτε πλήρως ενοποιημένη αγορά (…) (Θ.10)
Ο ελληνικός καπιταλισμός βρίσκεται στο ιμπεριαλιστικό στάδιο ανάπτυξής του, σε ενδιάμεση θέση στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα, με ισχυρές εξαρτήσεις από τις ΗΠΑ και την ΕΕ (…)
(…) Η συμμετοχή της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ -επομένως και οι δεσμοί- οι οικονομικοπολιτικές και πολιτικοστρατιωτικές εξαρτήσεις από την ΕΕ και τις ΗΠΑ περιορίζουν τη διαπραγματευτική δύναμη και τα περιθώρια ελιγμών της αστικής τάξης της Ελλάδας, όπου όλες οι συμμαχικές σχέσεις του κεφαλαίου διέπονται από τον ανταγωνισμό, την ανισομετρία και συνεπώς την πλεονεκτική θέση του ισχυρότερου, διαμορφώνονται ως σχέσεις ανισότιμης αλληλεξάρτησης (…)» (Θ.72)
(…) Διευρύνθηκε η απόσταση της Ελλάδας από τις ισχυρές καπιταλιστικές οικονομίες της Ευρωζώνης. Συμπεριλαμβάνεται στους πιο αδύναμους κρίκους σε περίπτωση ανασύνθεσής της (...)
(…) Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας καταγράφεται απώλεια της καπιταλιστικής ανταγωνιστικής θέσης της, μεγάλη συρρίκνωση της παραγωγής, κυρίως στη μεταποίηση και τις κατασκευές και λιγότερο στην αγροτική παραγωγή, ενώ ο κλάδος της ναυτιλίας διατηρεί τον πρωταγωνιστικό ρόλο του στη διεθνή καπιταλιστική αγορά (...)
Οι πραγματικές αιτίες της θέσης της Ελλάδας βρίσκονται στις πολύμορφες συνέπειες της ανισόμετρης ανάπτυξης ως αποτέλεσμα και της πορείας ενσωμάτωσης στην ΕΕ – Ευρωζώνη (…) (Θ.5)
Η μεγαλύτερη αδυναμία στην άσκηση της καπιταλιστικής εξουσίας εκδηλώθηκε με τη μη ομαλή συμμετοχή του κράτους στη διεθνή α¬γορά κεφαλαίων, λόγω της απότομης διόγκωσης του δημόσιου χρέους (…) (Θ.15)
Η διόγκωση του δημόσιου χρέους οφείλεται: Στην πολιτική διαχείριση προς όφελος των μονοπωλιακών ομίλων (…) Στις τεράστιες δαπάνες σε εξοπλιστικά (…) στην αύξηση των εισαγωγών από την ΕΕ (...) (Θ.10)

Η στρατηγική του ελληνικού καπιταλισμού στην περιοχή έχει ως αποτέλεσμα τον αντιφατικό χαρακτήρα των σχέσεων ανταγωνισμού με την Τουρκία, καθώς και την επιλογή στρατηγικής συνεργασίας με το Ισραήλ (...) (Θ.7)
Αναπαράγεται η συνθηματολογία περί απώλειας της εθνικής κυριαρχίας της Ελλάδας και κατοχής από τη Γερμανία. Πρόκειται για αποπροσανατολιστικό αστικό επιχείρημα, που επιδιώκει να συσκοτίσει το ουσιαστικό ζήτημα ότι η υποδεέστερη θέση μιας χώρας σε μια ιμπεριαλιστική συμμαχία καπιταλιστικών κρατών (από την οποία απορρέουν ανισότιμες σχέσεις μεταξύ τους) δεν αναιρεί τα κοινά στρατηγικά συμφέροντά τους, πάνω στα οποία διαμορφώνεται η συμμαχία (…) (Θ.28ΣΤ)
Οι απόψεις αυτές υποτιμούν τη σχετική αυτοτέλεια της όξυνσης των κοινωνικών αντιθέσεων σε εθνικό επίπεδο (…) Η ανισόμετρη οικονομική ανάπτυξη είναι απόλυτος νόμος του καπιταλισμού. Από εδώ βγαίνει ότι είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισμού στην αρχή σε λίγες ή σε μία μονάχα χώρα, χωριστά παρμένη (…) (Θ.28Ζ)
(...) Η Ελλάδα, ως πρώτη χώρα της Ευρωζώνης στην οποία εκδηλώθηκε με οξύτητα η κρίση, έγινε σημείο αναφοράς όλων των παραπάνω δυνάμεων και των μεταξύ τους αντιθέσεων (...) (Θ.11)
Ο ελληνικός καπιταλισμός, επιδιώκοντας να βελτιώσει τη θέση του (…) έχει ως στρατηγικούς στόχους: Την ανάδειξη της Ελλάδας σε κόμβο μεταφοράς ενέργειας και εμπορευμάτων (…) Τη συνεκμετάλλευση κοιτασμάτων (…) Την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας (…) και της διαπραγματευτικής θέσης της Ελλάδας στην ευρωατλαντική ιμπεριαλιστική συμμαχία. Προβάλλει επίσης το στόχο της ανάπτυξης ορισμένων κλάδων και τομέων όπως: Toυ τουρισμού, της παραγωγής ορισμένων αγροτικών προϊόντων, ορισμένων κλάδων της βιομηχανίας, με εξαγωγικό προσανατολισμό.» (Θ.12)

Α.2. Η άποψή μας
Α.2.1. Για την κρίση
• Έχουμε κατά καιρούς διατυπώσει τη θέση ότι όποιος προσπαθεί να δει την κρίση με στενά οικονομικούς όρους θα φαλτσάρει. Η οικονομία συναντιέται με την πολιτική. Και η κρίση δεν είναι σκέτα οικονομική ούτε σκέτα κρίση υπερσυσσώρευσης. Είναι «μια κρίση αναπαραγωγής συνολικά του κύκλου των κεφαλαίων (και του κεφαλαίου γενικά ως σχέση). Ταυτόχρονα είναι μια κρίση αναπαραγωγής των όρων λειτουργίας και κυριαρχίας του ιμπεριαλιστικού συστήματος γενικότερα, όπως φαίνεται από τη σύμπλευση των οικονομικών κρίσεων των τελευταίων τριάντα πέντε χρόνων με πολιτικά και γεωπολιτικά ορόσημα».(1)
• Το πρόβλημα θα αντιμετωπιζόταν δραστικά μέσω της γνωστής τακτικής της «δημιουργικής καταστροφής», της δραστικής αναδιάταξης των αγορών, της κατάκτησης νέων αγορών από τις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις (η μια ενάντια στην άλλη), δηλαδή με γενικευμένο πόλεμο! «Επενδύσεις τέτοιας κλίμακας προϋποθέτουν και την ύπαρξη αντίστοιχης (πλανητικών διαστάσεων) αγοράς και μάλιστα διασφαλισμένης σε βάθος χρόνου. Μόνο που τέτοια διασφάλιση και με τις δοσμένες συνθήκες δεν μπορεί να κατοχυρωθεί στη βάση οικονομικών και μόνο όρων. Απαιτούνται και πολιτικές έως και στρατιωτικές κατοχυρώσεις. Εδώ είναι που «συναντιέται» η οικονομία με την πολιτική και πιο συγκεκριμένα η κρίση κερδοφορίας με τη διαδικασία αναδιάταξης δυνάμεων. Μια διαδικασία που συντελείται με όρους ενός όλο και πιο λυσσαλέου ανταγωνισμού σε όλα τα πεδία καθώς τίθεται ζήτημα ποιος ποιον ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Συνοψίζοντας, το ζήτημα εμφανίζεται με τη μορφή μιας αλυσίδας διαδοχικών κρίκων που οδηγούν σε αδιέξοδο.»(2)
• Όσο οι στρατηγικοί όροι αλλά και οι όροι πολιτικοστρατηγικών συμμαχιών δεν ικανοποιούνται για κάτι τέτοιο τόσο ο ιμπεριαλισμός επιλέγει τη «χαμηλής έντασης» καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων και πάνω από όλα της πιο σημαντικής – της ίδιας της εργατικής τάξης. Επιτίθεται δηλαδή στην εργατική τάξη και στα λαϊκά δικαιώματα, ληστεύει και αποσυγκροτεί παραγωγικά τις εξαρτημένες χώρες – ανατροφοδοτώντας, πράγματι την κρίση!
• Με δυο λόγια, η κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού τομέα που χαρακτηρίζει την εποχή του ιμπεριαλισμού συναντιέται με τη σημερινή αδυναμία ανακατανομής των αγορών και παράγει το σημερινό εκρηκτικό και αδιέξοδο μίγμα. Και αυτό δεν είναι σκέτη οικονομία! Με άλλα λόγια:
«Τι γίνεται, όμως, όταν η παραγωγή “κολλάει”; Η φυγή στους φορολογικούς παραδείσους, η φούσκα της κερδοφορίας, οι “μαύρες δουλειές” και τα ποικίλα μέσα δημιουργίας και ξεπλύματος μαύρου χρήματος, η διόγκωση του κοινωνικού παρασιτισμού σε τέτοιον βαθμό ώστε να δημιουργεί πρόβλημα και στο ίδιο το “σύστημα”, όλα αυτά είναι αποτελέσματα της αδυναμίας να επιτευχθεί διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου και της κερδοφορίας στους χώρους της πραγματικής οικονομίας. Η παρούσα κρίση αυτό το ζήτημα έθεσε. Αυτό είναι που κάνει σκεπτικιστές ακόμα και τους οικονομολόγους που άρχισαν να βλέπουν το… μισογεμάτο ποτήρι της ανάκαμψης. Ανάκαμψη μέχρι πόσο; Η επιλογή της οικονομικής μεγέθυνσης προς τη μεριά των εργατικών δικαιωμάτων, προς τη μεριά της υπεράντλησης υπεραξίας από τους πραγματικούς παραγωγούς των αξιών και του πλούτου είναι η μόνη διέξοδος και απάντηση που το κεφάλαιο “βλέπει”. Και η πιο σίγουρη προς το παρόν. Ως όρος μιας άγριας, νέας συσσώρευσης κεφαλαίων, που όμως δεν είναι μια ολοκληρωμένη απάντηση στο πρόβλημα, αλλά μισό βήμα…
…Το άλλο μισό βήμα δεν μπορεί να διανυθεί εύκολα και ανώδυνα μόνο με αποφάσεις ή μέτρα οικονομικού χαρακτήρα. Όταν ο Ομπάμα “θυμάται” τους διπλούς απελευθερωτικούς πολέμους της Αμερικής κατά την ορκωμοσία του, ο Πούτιν ανακαλύπτει το ρώσικο και (όπως το εννοεί αυτός) σοβιετικό “μεγαλείο”, η Μέρκελ την “αδικία της Πολωνίας σε βάρος της Γερμανίας”, όλα αυτά δεν αποτελούν εκδηλώσεις μιας ιστορικής νοσταλγίας.
Είναι κομμάτια της “άλλης” μισής απάντησης που αναζητείται στο πρόβλημα».(3)
Θα προσθέσουμε εδώ ότι η παρόξυνση της συνολικής κρίσης που χαρακτηρίζει τον ιμπεριαλισμό–καπιταλισμό φτάνει πολλαπλασιασμένη στην Ελλάδα, λόγω του εξαρτημένου χαρακτήρα της αλλά και της ιδιαίτερης διπλής της εξάρτησης από ανταγωνιστικά ιμπεριαλιστικά κέντρα.
Θα μπορούσε, βέβαια, να ισχυριστεί κάποιος ότι οι Θέσεις του ΚΚΕ αναφέρουν (έστω απ' έξω απ' έξω) κάποια από τα παραπάνω ζητήματα. Ωστόσο, τα αναφέρει χωρίς να συνθέτουν μια ενιαία πολιτική λογική και άρα χωρίς να παράγονται συγκεκριμένες εκτιμήσεις και καθήκοντα. Δεν μπορεί μια εκτίμηση όπως αυτή της «αναδιάταξης αξόνων για τον έλεγχο αγορών και εδαφών» και περί «ξαναμοιράσματος των αγορών που σπανίως γίνεται αναίμακτα» να αποτελούν απλές φράσεις και να μην οδηγούν στην προσπάθεια ανταπόκρισης στο καθήκον ενίσχυσης της αντιιμπεριαλιστικής λαϊκής πάλης, όπως θα δούμε και πιο κάτω.
Ενώ η φράση για τη «βαθιά κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου του 2008-2009, που σε αρκετές καπιταλιστικές οικονομίες ουσιαστικά δεν ξεπεράστηκε» είναι φανερό ότι υποτιμάει το βάθος, την ένταση, τη συνολικότητα της κρίσης και τους κινδύνους που γεννάει η κρίση αυτή.
Ενώ, ασφαλώς, το ρόλο της εξάρτησης στην εκδήλωση, στην ένταση και στα χαρακτηριστικά της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας οι Θέσεις τον καταπίνουν περιγράφοντας συμπτώματα (αύξηση εισαγωγών κ.λπ.) αλλά όχι μία από τις αιτίες ιδιαίτερης όξυνσης της κρίσης στην Ελλάδα .

Α.2.2. Για τον ιμπεριαλισμό και τη θέση της Ελλάδας: όταν οι λεκτικές ακροβασίες δεν μπορούν να κρύψουν την απομάκρυνση από τον λενινισμό
Σύμφωνα, λοιπόν με τις Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ, η Ελλάδα είναι: «μια ιμπεριαλιστική χώρα (…) σε ενδιάμεση θέση (…) με ισχυρές εξαρτήσεις (…) με ανισότιμη αλληλεξάρτηση με ΗΠΑ-ΕΕ».
Θα αποφύγουμε τους χαρακτηρισμούς και τις ειρωνείες. Δεν μπορούμε, όμως, να μην αναφέρουμε ότι η θεώρηση του ΚΚΕ εκφράζει μια γενικευμένη σύγχυση γύρω από αυτά που συμβαίνουν σε διεθνές επίπεδο και στη χώρα. Η πολλαπλή επίκληση στην ανισομετρία ανάπτυξης του καπιταλισμού δεν μπορεί να μετριάσει αυτή τη σύγχυση ούτε και να σώσει την κατάσταση. Ενώ ο νεολογισμός της «ανισότιμης αλληλεξάρτησης» αποτελεί απλώς έναν χωρίς αξία πλεονασμό: Αυτό θα έλειπε να μιλάει κάποιος για… ισότιμη αλληλεξάρτηση και να θέλει να τον πάρουν στα σοβαρά.
Σύμφωνα, λοιπόν, με την ΚΕ του ΚΚΕ, ο κόσμος αποτελείται από ιμπεριαλιστικές χώρες (αποκλειστικά ή κατά συντριπτική πλειοψηφία), εκτίμηση που δεν λέγεται ρητά αλλά υπονοείται από το σύνολο των εκτιμήσεων–θεωρήσεων που καταγράφουν οι Θέσεις. Η διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις ιμπεριαλιστικές χώρες (ανάμεσά τους και η χώρα μας) είναι ποσοτική διαφορά ισχύος – κάπως σαν να τρέχουν διάφοροι αθλητές στίβου σε παράλληλες διαδρομές με μόνη διαφορά τη διαφορά ταχύτητας μεταξύ τους.
Υπάρχει άραγε κάποιας έννοιας αλληλεξάρτηση; Ασφαλώς, υπάρχει με την έννοια της διεθνοποίησης του κεφαλαίου, μέσω της χρησιμοποίησης από μια ιμπεριαλιστική χώρα πρώτων υλών που προέρχονται από μια άλλη (ιμπεριαλιστική ή εξαρτημένη) χώρα, μέσω της χρησιμοποίησης από μια ιμπεριαλιστική χώρα του εδάφους και του εναέριου χώρου μιας άλλης (ιμπεριαλιστικής ή εξαρτημένης) χώρας κ.ο.κ. Μόνο που (για να το πούμε σχηματικά), αν η Ελλάδα είναι διακόσιες φορές πιο εξαρτημένη από τις ΗΠΑ από ό,τι οι ΗΠΑ από την Ελλάδα, τότε αυτή η ποσότητα διαμορφώνει μια άλλη ποιότητα και η περιγραφή της «ανισότιμης αλληλεξάρτησης» αλλοιώνει την πραγματική σχέση Ελλάδας–ΗΠΑ που είναι σχέση εξάρτησης της πρώτης από τις δεύτερες, είναι μια σχέση κυριαρχούμενου–επικυρίαρχου ανάμεσα στις αστικές τάξεις Ελλάδας και ΗΠΑ. Το αντίστοιχο συμβαίνει ανάμεσα σε Ελλάδα–ΕΕ.
Δίνουμε το λόγο στον Λένιν:
«Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε σε παγκόσμιο σύστημα αποικιακής καταπίεσης και χρηματιστικής κατάπνιξης της τεράστιας πλειοψηφίας του πληθυσμού της γης από μια χούφτα “προηγμένες χώρες”. Και το μοίρασμα αυτής της “λείας” γίνεται ανάμεσα σε 2-3 ληστές με παγκόσμια δύναμη, οπλισμένους ως τα δόντια (Αμερική, Αγγλία, Ιαπωνία), που τραβούν όλη τη γη στον πόλεμό τους για το μοίρασμα της λείας τους (…)
(… ) Μια και γίνεται λόγος για την αποικιακή πολιτική της εποχής του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού, είναι απαραίτητο να σημειώσουμε ότι το χρηματιστικό κεφάλαιο και η αντίστοιχη σε αυτό διεθνής πολιτική, που οδηγεί στον αγώνα των μεγάλων δυνάμεων για το οικονομικό και πολιτικό μοίρασμα του κόσμου (σ.σ. σφαίρες επιρροής), δημιουργούν ολόκληρη σειρά από μεταβατικές μορφές κρατικής εξάρτησης. Χαρακτηριστικές για αυτή την εποχή δεν είναι μόνο οι δύο βασικές ομάδες χωρών: οι χώρες που κατέχουν αποικίες και οι αποικιακές χώρες, αλλά και ποικίλες μορφές των εξαρτημένων χωρών, που πολιτικά, τυπικά είναι ανεξάρτητες, στην πράξη όμως είναι μπλεγμένες στα δίχτυα της χρηματιστικής και της διπλωματικής εξάρτησης (…)
(…) Ο κόσμος χωρίστηκε σε μια χούφτα κράτη-τοκογλύφους και σε μια τεράστια πλειοψηφία κράτη-οφειλέτες». (4)
Οφείλει, λοιπόν, το ΚΚΕ να τοποθετηθεί ανοιχτά: 'Εχει ξεπεραστεί η περιγραφή του Λένιν για το χωρισμό του κόσμου; Είμαστε σε κάποια άλλη φάση; Μήπως ο ιμπεριαλισμός του Λένιν έχει δώσει τη θέση του σε κάποιον υπεριμπεριαλισμό (του Κάουτσκι ή κάποιον άλλο) ή σε κάποιον νέο… πανιμπεριαλισμό;
Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε άπειρα αποσπάσματα. Του Λένιν, του Στάλιν, του Ζαχαριάδη, του Μπελογιάννη, του Μπάτση. Είμαστε ωστόσο σίγουροι ότι τα αποσπάσματα αυτά (δηλαδή τη μαρξιστική–λενινιστική θεώρηση για το ζήτημα) τα γνωρίζουν η καθοδήγηση και κάποια μέλη του ΚΚΕ. Και δεν έχουμε καμία θρησκευτική ευλάβεια σε κανενός είδους απόσπασμα. Αλλά όποιος κάνει τέτοιες θεμελιωδώς διαφορετικές εκτιμήσεις από τα βασικά εργαλεία της κοσμοθεωρίας του οφείλει να δίνει κάποιες παραπάνω εξηγήσεις. Οφείλει επίσης να δώσει λόγο σε ποιο πλαίσιο η ελληνική αστική τάξη, που «επιδιώκει να βελτιώσει τη θέση της στην ΕΕ, στην περιοχή και γενικότερα στη διεθνή ιμπεριαλιστική πυραμίδα», καταλήγει να καταγράφει «απώλεια της καπιταλιστικής ανταγωνιστικής θέσης της, μεγάλη συρρίκνωση της παραγωγής κ.ο.κ.»! Και η αναφορά στην πρωταγωνιστική θέση του κοσμοπολίτικου και καθόλου εθνικά συγκροτημένου κλάδου της ναυτιλίας (που κερδοσκοπεί πάνω στην επιλογή των «σημαιών ευκαιρίας») δεν μπορεί να αντιστρέψει την πραγματική εικόνα για όποιον θέλει να είναι ειλικρινής με την πραγματικότητα.
Υπάρχουν ακόμα δύο ζητήματα που πρέπει να απαντήσει η καθοδήγηση του ΚΚΕ: Πάνω σε ποια παραγωγική βάση στηρίζεται η ιμπεριαλιστική Ελλάδα; Ποια είναι η βαριά της βιομηχανία; Εκτός αν πιστέψουμε τους απολογητές της εξάρτησης – παράγοντες του συστήματος που μιλάνε για τη βαριά βιομηχανία του… τουρισμού!
Το δεύτερο είναι σε σχέση με την άποψη που διατυπώνει η καθοδήγηση του ΚΚΕ ότι η εκχώρηση κυριαρχικών δικαιωμάτων από την αστική τάξη γίνεται στο πλαίσιο της συνεργασίας των ιμπεριαλισμών με στόχο η ελληνική αστική τάξη να αυξήσει την κερδοφορία της. Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα. Ποια ακριβώς σημεία εθνικής κυριαρχίας έχει αντίστροφα παραχωρήσει η αμερικάνικη ή η γερμανική αστική τάξη στην αντίστοιχη ελληνική;
Αυτή, λοιπόν, η σχέση εξάρτησης, αυτή η σχέση κυριαρχούμενου – επικυρίαρχου δεν μπορεί ούτε να παρακαμφθεί ούτε να υποτιμηθεί γιατί προσθέτει μια σειρά αντιφάσεις στις σχέσεις των πραγμάτων, γιατί προσθέτει μια σειρά δεινά στην εργατική τάξη και σε άλλα λαϊκά στρώματα στη χώρα του κυριαρχούμενου (εξαρτημένου), δεινά που κανένας δεν έχει το δικαίωμα να αγνοήσει.
Ισχυρίζονται οι Θέσεις ότι «η κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου στην ελληνική οικονομία εκδηλώνεται από το 2009» και απλώς «επιδεινώθηκε λόγω της ενσωμάτωσής της στην ΕΕ-Ευρωζώνη, η οποία όξυνε τις ανισομετρίες κ.λπ.». Ενώ «η διόγκωση του δημόσιου χρέους οφείλεται (…) στην πολιτική διαχείριση προς όφελος των μονοπωλίων (…) στις εξοπλιστικές δαπάνες (...)κ.λπ.». Η καθοδήγηση του ΚΚΕ το γυροφέρνει, το ζαλίζει αλλά κάνει οτιδήποτε να μην πει τα πράγματα με το όνομά τους. Για να αποφύγει δηλαδή την ανάλυση της εξάρτησης. Και υποβαθμίζει το γεγονός ότι η χώρα αποτελεί πεδίο εκδήλωσης των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών (ζήτημα ιδιαίτερα σοβαρό), αναφέροντας απλώς ότι «έγινε σημείο αναφοράς όλων των παραπάνω δυνάμεων και των μεταξύ τους αντιθέσεων».
Όσο μας αφορά, θέλουμε να παραθέσουμε κάποια σημεία της άποψής μας:
- Η ελληνική αστική τάξη χρωστάει την ύπαρξή της στον ιμπεριαλισμό. Είναι εξαρτημένη από αυτόν οικονομικά, πολιτικά, στρατιωτικά. Η εξάρτηση αποτελεί σχέση, δεν είναι μοχλός, δεν είναι συνωμοσία. Χωρίς τα ξένα αφεντικά, η αστική τάξη της χώρας θα ήταν παρελθόν εδώ και δεκαετίες.
- Κατά συνέπεια, τα πράγματα καθορίζονται όχι από το αν θα πάρει ο από πάνω ένα τηλέφωνο τον από κάτω να του πει τι θα κάνει, αλλά από τον πραγματικό συσχετισμό όπως αυτός έχει διαμορφωθεί ανάμεσα στους δύο (αλλά και το υπόλοιπο περιβάλλον).
- Ασφαλώς και η α.τ. φιλοδοξεί κατά περιόδους για κάτι καλύτερο. Ακόμα και ο μεγαλύτερος λακές έχει βλέψεις, φιλοδοξίες. Ασφαλώς και προσπαθεί να κάνει τους δικούς της σχεδιασμούς. «Θέλει»! Να γίνει πιο ισχυρή, να επεκταθεί κ.λπ. Τα πράγματα όμως δεν κρίνονται από τη θέληση – εκτός αν γίνουμε εντελώς ιδεαλιστές. Ή, όπως λέγαμε το ‘98, «παρά το γεγονός ότι οι κεφαλαιοκράτες όπου γης θέλουν να ισχυροποιούνται κάθε μέρα και να φθάνουν σε ιμπεριαλιστικές προδιαγραφές, θέση για όλους δεν υπάρχει». (5)
- Η ένταξη στην ΕΕ παραρτημοποίησε παραπέρα την ελληνική οικονομία και όξυνε την παραγωγική της αποσυγκρότηση. Στο πλαίσιο της συνολικής επίθεσης του συστήματος στους λαούς και την εργατική τάξη –και πιεσμένος και αυτός από την κρίση και από την παρόξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών- ο ιμπεριαλισμός απογείωσε τις απαιτήσεις του για την πλήρη παράδοση της χώρας και της εργατικής τάξης σε αυτόν.
- Με άλλα λόγια, αν η μία κατεύθυνση μεταφοράς πλούτου είναι από τα κάτω προς τα πάνω μέσα στην ελληνική κοινωνία, η άλλη κατεύθυνση είναι από μέσα προς τα έξω, δηλαδή από τις εξαρτημένες χώρες στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις. Οι ιμπεριαλιστές απομυζούν υπερκέρδος «πάνω από το κέρδος που απομυζούν οι καπιταλιστές από τους εργάτες της χώρας “τους”». (6)
- Η ενεργειακή, διατροφική, αγροτική (στους τομείς των σπόρων και των λιπασμάτων) εξάρτηση της χώρας έχει άμεσες και τραγικές συνέπειες στην εργατική τάξη και το λαό. Παρέα με την παραγωγική αποσυγκρότηση έως διάλυση (αποτέλεσμα της εξάρτησης) τίθεται το τραγικό ερώτημα «τι χώρα ακριβώς θα παραλάβει η εργατική τάξη» όταν ωριμάσουν οι συνθήκες για αυτό. Αυτά είναι σοβαρά ζητήματα για όποιον… θέλει να είναι σοβαρός.
- Η επιτροπεία της χώρας από ΕΕ-ΔΝΤ είναι ζήτημα μεγάλης σημασίας με τραγικές επίσης συνέπειες για τον εργαζόμενο λαό της χώρας. Και αν «εκθέτει» και θέτει στο στόχο μια φορά τον ιμπεριαλισμό, όχι απλώς δεν αθωώνει αλλά «εκθέτει» ΔΕΚΑ φορές την ελληνική αστική τάξη. Γιατί η εξάρτηση και η υποτέλειά της της αφαιρούν κάθε δυνατότητα να κοροϊδεύει ότι έχει σχέδιο και ότι μπορεί να ηγηθεί της κοινωνίας. «Εγγυάται» από εξαθλίωση μέχρι πόλεμο. Με την παραπάνω έννοια, η επιτροπεία και η επιτήρηση αυτή δεν μπορούν να ξεπερνιούνται ως μία εξέλιξη ρουτίνας.
- Η ελληνική αστική τάξη δεν έχει ανεξαρτησιακά κομμάτια. Αυτή ήταν μια παραδοσιακή εκτίμηση του μ-λ ρεύματος. Και επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι, ενώ στο έδαφος της ερήμωσης που φέρνει η καπιταλιστική κρίση και των έντονων αδιεξόδων του συστήματος πιέζεται έντονα το αστικό πολιτικό σκηνικό, δεν έχει ξεπηδήσει ούτε μια φωνούλα από την αστική τάξη που να το παίζει «ανεξαρτησία». Από τον ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τη Χ.Α. δεν ακούγεται κιχ για τα δεσμά της εξάρτησης παρά μόνο οι φρούδες ελπίδες για «επαναδιαπραγμάτευση» των όρων σφαγής.
- Με την παραπάνω έννοια είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναδεικνύεται ότι το καθήκον της ανεξαρτησίας δεν μπορεί να το απαντήσει η αστική τάξη. Η αποκάλυψη του γεγονότος αυτού διευκολύνει την προσπάθεια διάφορα μικροαστικά στρώματα να συμπαραταχθούν με την εργατική τάξη στην αντίθεσή της με την αστική τάξη.
- Είναι κρίσιμο, επίσης, να αναδεικνύεται ότι ο λαός στην πάλη του για τα δικαιώματά του έχει να αντιμετωπίσει όχι μόνο τα ντόπια αλλά και τα ξένα αφεντικά (και τι αφεντικά).
- Ας θέσουμε ένα ερώτημα: Υπάρχει κίνδυνος η προβολή της πάλης για ανεξαρτησία να ενισχύσει σοσιαλσοβινιστικές ή και ανοιχτά εθνικιστικές απόψεις; Ασφαλώς και υπάρχει. Αυτός όμως ο κίνδυνος δεν μπορεί να μας οδηγεί να παραιτούμαστε από μια σωστή θέση, αλλά να τη θέτουμε με τρόπο που να απαντάει στους κινδύνους. Προσέξτε την παρακάτω θέση του ΚΚΕ: «Το ΚΚΕ τάσσεται ενάντια στην πολιτική της εγκατάλειψης κι εκχώρησης κυριαρχικών δικαιωμάτων (χωρικά ύδατα, υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ), που ακολούθησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις ΠΑΣΟΚ-ΝΔ»(7). Να μια θέση που κλείνει το μάτι στο σοσιαλσοβινισμό από μια πλευρά που δεν θέτει καν το ζήτημα της ανεξαρτησίας!

Κάπου εδώ θα αναφέρουμε αποσπάσματα της άποψής μας με βάση εισηγητικό κείμενο σε πρόσφατη σύσκεψη στελεχών της οργάνωσής μας, που συμπυκνώνουν την άποψή μας:
«Έτσι όπως έχουν τα πράγματα, είναι γεγονός ότι το αντικαπιταλιστικό και το αντιιμπεριαλιστικό περιεχόμενο της πάλης και του κινήματος δεν έρχονται σε διάσταση, σε αντίθεση, δεν ξεχωρίζονται απόλυτα. Αυτή μας η προσέγγιση, που φυσικά δεν είναι καινούρια, είναι απόρροια της εξάρτησης της χώρας και της άρχουσας τάξης από τους ιμπεριαλιστές.
Δεν παραγνωρίζουμε τα ρήγματα και τις ρωγμές που εμφανίζονται και θα εμφανίζονται στα διάφορα βάθρα της εξάρτησης. Δεν υποτιμάμε, πολύ περισσότερο στις μέρες μας, τις αντιθέσεις που μπορεί να προκύψουν ανάμεσα σε τμήματα της άρχουσας τάξης και του ιμπεριαλισμού.
Θεωρούμε ότι αυτές τις αντιθέσεις πρέπει και μπορεί να τις αξιοποιήσει το κίνημα. Με μία προϋπόθεση: να υπάρχει σαν τέτοιο με καθαρό ταξικό προσανατολισμό. Όμως η εξάρτηση που βιώνουμε, αφού διανύσαμε και τόσες δεκαετίες μετά την αμερικανοκίνητη δικτατορία, διαμόρφωσε ένα στάτους όπου η διεθνής άγρια καπιταλιστική επίθεση και η απόπειρα επιβολής της και στη χώρα έρχεται γάντι στις επιδιώξεις της άρχουσας τάξης. Γι’ αυτό και φαντάζει όλο και πιο απομακρυσμένο το ενδεχόμενο οι στόχοι της εξόδου από το ΝΑΤΟ και την ΕΕ και το κλείσιμο των βάσεων να παίρνουν τακτικά χαρακτηριστικά. Και ας μη μας θολώνουν τον ορίζοντα οι όποιες τακτικές κινήσεις των έξω ή των μέσα που περισσότερο γίνονται στο όνομα των εκβιασμών.
(…) Η άποψη και η εκτίμηση ότι η Ελλάδα είναι ιμπεριαλιστική χώρα, σύμμαχος και συνεταίρος του ιμπεριαλισμού, είναι μια βαθιά λαθεμένη προσέγγιση που έχει κάνει αρκετή ζημιά στον προσανατολισμό του ταξικού εργατικού κινήματος και στην καθυστέρηση της επανασυγκρότησής του (…)
Το να εθελοτυφλούμε στη μεγάλη όξυνση της αντίθεσης που παρατηρείται μεταξύ του ιμπεριαλισμού και των λαών είναι σαν να αυτοκτονούμε και να απομονωνόμαστε από τη μεγάλη μάζα του λαού (…)
Δεν είναι καθόλου σωστό να προσπερνάμε την όξυνση της αντίθεσης ιμπεριαλισμού-λαών επειδή οξύνθηκε ταυτόχρονα η αντίθεση κεφάλαιο-εργασία.
Αν θέλουμε να δούμε τη συσχέτιση, την αλληλοεπίδραση των δύο αντιθέσεων που αναφέραμε, θα διαπιστώσουμε ότι η λύση και των δύο αυτών αντιθέσεων βρίσκεται, πρώτα και κύρια, στην αρμοδιότητα της εργατικής τάξης (υπό τις γνωστές προϋποθέσεις). Δεν θεωρούμε ότι η λύση της αντίθεσης ιμπεριαλισμός-λαοί προς όφελος του δεύτερου είναι αρμοδιότητα άλλων κοινωνικών στρωμάτων στα οποία η εργατική τάξη οφείλει να υποταχτεί ή να ακολουθήσει. Όχι γιατί δεν εμπλέκονται τέτοια στρώματα σ’ αυτή την αντίθεση (ίσα ίσα), αλλά γιατί τα άλλα κοινωνικά στρώματα (αγρότες, μεσαία στρώματα) στέκονται απέναντι σ’ αυτήν την αντίθεση με θολό και συγκεχυμένο τρόπο.
Επιμένουμε ότι στη διαδρομή της εξέλιξης της ταξικής και λαϊκής πάλης, η λύση της αντίθεσης ιμπεριαλισμού-λαών “προηγείται” της λύσης της αντίθεσης κεφάλαιο-εργασία, αλλά με αρκετές διαφοροποιήσεις από ό,τι τη δεκαετία ’50-60 αλλά και πιο μετά. Και με αρκετά πλέον σημάδια σύμπλευσης της μιας με την άλλη.
Μ’ αυτή την έννοια παραμένουμε στο ότι η πρώτη είναι η κύρια και η δεύτερη η βασική, αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να αφήσουμε αρκετά ζητήματα “ανοιχτά” μιας και, όπως εξελίσσεται η επίθεση, πολλά δεδομένα θα διαφοροποιηθούν στην πορεία.» (8)
Είναι πραγματικά κρίμα ότι χρειάζεται να καταναλώσουμε τόσο κόπο για να περιγράψουμε τη φανερή σε όλους πια πραγματικότητα της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης της χώρας και του συνακόλουθου καθήκοντος ενίσχυσης του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα. Είναι κρίμα αλλά αναγκαίο.
Αποτελεί ζήτημα εκτίμησης (με διάφορες καλές και κακές απαντήσεις) το γιατί η καθοδήγηση του ΚΚΕ επιλέγει να πάρει ανοιχτό διαζύγιο με τη φανερή πια πραγματικότητα. Κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι το ΚΚΕ –ως ρεφορμιστικός μηχανισμός που δυσκολεύεται να χειραφετηθεί από την ατζέντα και την προπαγάνδα του συστήματος- σε μια προηγούμενη περίοδο είχε «φάει» την κυρίαρχη προπαγάνδα της «ισχυρής Ελλάδας» (που μεταφράζεται σε ιμπεριαλιστική Ελλάδα). Και τώρα που τα μυθεύματα έχουν καταρρεύσει, προσπαθεί να ρίξει γέφυρες στην πραγματικότητα μέσω των πρωτοτυπιών της ανισότιμης αλληλεξάρτησης και της (χωρίς συμπέρασμα) χρησιμοποίησης της λενινιστικής ανισομετρίας. Θα ευχόμασταν να είναι έτσι, αλλά οι λυσσώδεις επιθέσεις του ΚΚΕ στη μαρξιστική–λενινιστική θεώρηση της εξάρτησης δεν υποδηλώνουν κάτι τέτοιο.
Κάποιος άλλος θα μπορούσε να υποθέσει ότι με τον τρόπο αυτό η καθοδήγηση του ΚΚΕ αποφεύγει να θίξει ένα από κεντρικότερα και πιο επικίνδυνα ζητήματα έκφρασης της επίθεσης του ιμπεριαλισμού–καπιταλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Ότι, δηλαδή, πετάει την μπάλα στην εξέδρα για να αποφύγει κακοτοπιές. «Ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ, της ΕΕ, της Αγγλίας, της Ελλάδας, της Κένυα, της Ακτής Ελεφαντοστού. Όλα ίδια, χωρίς ιδιαίτερα και ειδικά καθήκοντα». Δυστυχώς, είμαστε πιο κοντά σε αυτή τη δεύτερη (και πιο δυσάρεστη) εκτίμηση.
Ισχυρίζεται η καθοδήγηση του ΚΚΕ ότι η θεωρία της εξάρτησης βάζει την εργατική τάξη να παλεύει κάτω από τις σημαίες της ντόπιας αστικής τάξης. Εδώ, το πράγμα γίνεται εξοργιστικό. Η συγκεκριμένη διαστρέβλωση της ανάλυσης της εξάρτησης έγινε από τους πολιτικούς προγόνους του ΚΚΕ μετά τη δεξιά στροφή του '56. Η ρεβιζιονιστική ηγεσία, που ήλεγξε με τη βοήθεια του χρουστσοφικού πραξικοπήματος το ΚΚΕ, έσυρε πράγματι το λαϊκό κίνημα της χώρας στην ουρά της Ένωσης Κέντρου, καθώς –μεθυσμένη από το «ειρηνικό πέρασμα»- έψαχνε απεγνωσμένα σύμμαχα («ανεξάρτητα») τμήματα της αστικής τάξης. Αυτή τη διαστρέβλωση, αυτή τη γραμμή του ξεπουλήματος και της ταξικής συνεργασίας την είχε κριτικάρει με σφοδρότητα η «Αναγέννηση» και το μ-λ ρεύμα. Τώρα, οι απόγονοι της ρεβιζιονιστικής αυτής ηγεσίας κάνουν ότι δεν ξέρουν τίποτα για το φόνο και καταγγέλλουν αυτούς που… δεν τον έκαναν! Και κάτι ακόμα: Μήπως η καθοδήγηση του ΚΚΕ θεωρεί ότι το ΚΚΕ του '46-49, που έκανε τον ΔΣΕ με βασικό θεωρητικό όπλο τη θεωρία της εξάρτησης, αγωνιζόταν κάτω από τις σημαίες της ντόπιας αστικής τάξης;!
Κάνει επίσης η καθοδήγηση του ΚΚΕ ένα τσουβάλιασμα της άποψης της εξάρτησης με αυτήν της κατοχής. Πέρα από το γεγονός ότι το να τσουβαλιάζεις διαφορετικές απόψεις και να αντιπαρατίθεσαι στην εύκολη αποτελεί μια αποτελεσματική μεν αλλά απαράδεκτη τακτική, έχουμε να πούμε το εξής: Θα πρέπει τα μέλη του ΚΚΕ να σκεφτούν ότι στην άποψη της κατοχής κατέληξαν θεωρήσεις που ξεκίνησαν (σε παραλληλία με το ΚΚΕ) από την ανάλυση της «ιμπεριαλιστικής Ελλάδας» και της «αλληλεξάρτησης». Η οργάνωσή μας έτυχε να γνωρίσει τις αντίστοιχες «αναζητήσεις» της καθοδήγησης του ΝΑΡ την περίοδο της Μαχόμενης Αριστεράς, περίοδο, πάντως, κατά την οποία η κατάσταση θα μπορούσε να δημιουργήσει ελαφρυντικά για μια τέτοια σύγχυση. Μια σύγχυση που οδήγησε το ΝΑΡ λίγο αργότερα να νομίζει ότι ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία δεν επρόκειτο να γίνει, που «ψάρωσε» μπροστά στην «εφόρμηση του ελληνικού κεφαλαίου» και που κατέληξε στην «κατοχή» και στην ΕΛΕ. Και δεν είναι παράλογο πώς αυτές οι αναζητήσεις κατέληξαν στην άποψη της «κατοχής». Αν κανένας παρακολουθεί την ένταση της ιμπεριαλιστικής παρέμβασης στη χώρα και θέλει να εξηγήσει το φαινόμενο, υπάρχουν δύο μόνο τρόποι. Ή η αστική τάξη της χώρας έχει δεσμούς εξάρτησης από τα ιμπεριαλιστικά κέντρα και σύρεται από αυτά ή η αστική τάξη της χώρας είναι ιμπεριαλιστική και, αφού δέχεται τέτοια επίπεδα παρέμβασης, δεν μπορεί παρά να είναι υπό κατοχή. Να πώς η θεωρία της αλληλεξάρτησης οδηγεί στο ακριβώς αντίθετο από αυτό που επαγγέλλεται, να πώς οδηγεί στο σύρσιμο για αντικατοχική συνεργασία με την αστική τάξη που είναι υπό κατοχή!
Πριν κλείσουμε το κεφάλαιο αυτό, θέλουμε να διατυπώσουμε μια τελευταία απορία: Γιατί άραγε η καθοδήγηση του ΚΚΕ, παράλληλα με την αποκατάσταση του Ζαχαριάδη, ενισχύει την ακριβώς αντίθετη πολιτική λογική; Δυστυχώς, δεν το γνωρίζουμε. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι όσο η καθοδήγηση του ΚΚΕ εντρυφεί στις θεωρήσεις της αλληλεξάρτησης (ακόμα κι αν ορκίζεται στην ανισομετρία και καταγγέλλει τις θεωρίες της «παγκοσμιοποίησης» - Θ.71) τόσο πιο ανοιχτή και φιλόξενη θα γίνεται στα διάφορα ρεφορμιστικά και οπορτουνιστικά ιδεολογήματα που τόσο έχουν αποπροσανατολίσει την ταξική πάλη: τον καουτσκικό «υπεριμπεριαλισμό», τον τροτσκιστικό αποκλεισμό της επανάστασης σε μία χώρα (και άρα τη συνεργασία με τη σοσιαλδημοκρατία), την αστική «παγκοσμιοποίηση».
Εκτός αν την αποκατάσταση του Ζαχαριάδη τη διαδεχτεί η αποκατάσταση των… Αρχειομαρξιστών! Ε, τότε θα μιλάμε για την πιο μεταμοντέρνα εξέλιξη στην παγκόσμια ιστορία του κινήματος!
(συνεχίζεται στο επόμενο φύλλο της Προλεταριακής Σημαίας)


(1) Δημήτρης Μάνος: «Έγκατα και εδάφη της κρίσης – Πώς να δούμε την κρίση», Ιούλης 2011, Εκδόσεις «Εκτός των τειχών»
(2) Βασίλης Σαμαράς: «Ένα σύστημα εγκληματικό, ένα σύστημα που σαπίζει» - Προλεταριακή Σημαία, φ. 650, 26/2/2011
(3) Δημήτρης Μάνος: «Έγκατα και εδάφη της κρίσης – Πώς να δούμε την κρίση», Ιούλης 2011, Εκδόσεις «Εκτός των τειχών»
(4) Λένιν: «Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού»
(5) 5η Συνδιάσκεψη ΚΚΕ (μ-λ) - 1998
(6) Λένιν: «Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού»
(7) Συνέντευξη Αλ. Παπαρήγα – 7/6/2012
(8) Εισηγητικό κείμενο σε σύσκεψη στελεχών του ΚΚΕ(μ-λ): «Ο δικός μας δρόμος», Οκτώβρης 2012, http://kkeml.blogspot.gr/2012/11/blog-post_7.html