του Δημήτρη Μάνου
Οι εξελίξεις στην Ευρωζώνη παίρνουν ολοένα και πιο δραματικό χαρακτήρα. Ενα σφιχτό κουβάρι εξελίξεων, εκβιασμών, αντιθέσεων και μετεωρισμών διαγράφεται γύρω από (και πολύ περισσότερο μετά) τη Σύνοδο Κορυφής στις 8.12.2011. Ομως η Σύνοδος Κορυφής δεν είναι παρά ένα σημείο αυτής της πολύμορφης και βαθιάς κρίσης που εκδηλώνεται σε όλο το μήκος του –υποτιθέμενου- κοινού «ευρωπαϊκού οικοδομήματος». Υπάρχει ορίζοντας τελικά για την Ευρωζώνη ή στην ουσία έχουμε εισέλθει σε μια… σκουληκότρυπα του χρόνου (όπως αυτή των ευρωπαϊκών πειραμάτων φυσικής στα βουνά της Ελβετίας) όπου είναι θέμα αντίστροφης μέτρησης η απελευθέρωση των διαλυτικών της ροπών; Υπάρχει επαρκής χρόνος για να αποτραπεί μια τέτοια εξέλιξη από τη μεριά του σκληρού ιμπεριαλιστικού πυρήνα της ΕΕ; Ή ακόμα υπάρχουν εναλλακτικά σενάρια; Το γενικότερο ζήτημα
Δεν θα αποφύγουμε ξανά τον «πειρασμό», προκειμένου να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, να πούμε δυο λόγια, αναγκαστικά σχεδόν, για το πώς έχει σήμερα συνολικά το ζήτημα της κρίσης παγκόσμια. Μια κρίση που από κρίση ιδιωτικού χρέους έχει μετατραπεί σε κρίση δημόσιου-κρατικού χρέους και απειλεί σήμερα να επανεμφανιστεί με αυτή της τη διπλή («δίδυμη») μορφή σε ακόμη μεγαλύτερες κλίμακες.
Περιέργως, θα κινδυνεύσουμε να φανούμε τρόπον τινά… συνήγοροι υπεράσπισης της Ευρωζώνης τουλάχιστον ως προς την προσέγγιση εκείνη που θέλει να περιορίσει το ζήτημα μόνο στην ευρωπαϊκή του διάσταση, αγνοώντας ότι τόσο η κρίση του 2008 όσο και οι πιο μεγάλες κρίσεις της τελευταίας εικοσιπενταετίας είχαν τη βάση τους πέραν του Ατλαντικού. Αλλά και σ' αυτές που εκδηλώθηκαν περιφερειακά, η αμερικάνικη παρουσία και παρέμβαση ήταν κάτι παραπάνω από φανερή (Ρωσία, Αργεντινή, Ν.Α. Ασία, Λατινική Αμερική). Ο μονόδρομος της κατασκευασμένης σκέψης (με τον ίδιο τρόπο) πριν από ένα χρόνο «έβλεπε» τη μικρή μας χώρα ως υπαίτιο της παγκόσμιας αναταραχής.
Η αντιμετώπιση του ζητήματος του χρέους (ιδιωτικού και δημόσιου) είναι το μεγάλο επίδικο ζήτημα που αντιμετωπίζουν όλες οι ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις του κόσμου. Ριζική αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού (το γράφουν και το διαλαλούν ήδη πλείστοι όσοι οικονομικοί εγκέφαλοι και αναλυτές του συστήματος) μπορούμε να έχουμε σε δύο επίπεδα: Αποφασιστική διαγραφή ενός πολύ μεγάλου μέρους του παγκόσμια από τη μια, οικονομική μεγέθυνση, δηλαδή ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας, από την άλλη, για να καλυφθεί με πραγματικό πλούτο το «κενό» των κεφαλαίων που θα διαγραφούν. Δυστυχώς για το σύστημα (αλλά και για τους λαούς) υπάρχει μπλοκάρισμα και στα δύο αυτά επίπεδα. Κι αυτό γιατί η σημερινή διάταξη δυνάμεων στον κόσμο δεν διευκολύνει, αλλά αποτελεί φραγμό σε μια τέτοια «διευθέτηση». Αντίθετα, προσθέτει στο υφιστάμενο μπλοκάρισμα επιπλέον γεωπολιτικά αδιέξοδα.
Προσωρινή μόνο διέξοδος δίνεται με τη μεταφορά πραγματικού πλούτου από τα «κάτω» προς τα «πάνω» από την υπερεκμετάλλευση των εργαζόμενων μαζών σε όλο τον κόσμο. Η προσωρινότητα αυτής της διεξόδου βρίσκεται ακριβώς στην ίδια της τη φύση που υπερεξαντλεί τον παράγοντα εκείνο που παράγει τον πραγματικό πλούτο στενεύοντας, παράλληλα και επάλληλα, περαιτέρω τις αγορές. Σ' αυτή τη διαδικασία μεταφοράς πλούτου από τα «κάτω» προς τα «πάνω» εντάσσεται και ό,τι συμβαίνει σήμερα με την Ελλάδα, τις χώρες της ευρωπαϊκής «περιφέρειας», τις εξαρτημένες χώρες της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας γενικότερα. Ομως και αυτή η διαδικασία έχει περιορισμένο ορίζοντα όχι μονάχα γιατί υπερεξαντλεί τις εργαζόμενες μάζες των εξαρτημένων χωρών αλλά και γιατί –επιπλέον- ο υφαρπαγμένος πλούτος αποτελεί αντικείμενο διεκδικήσεων από τους ιμπεριαλιστές (το παράδειγμα της Ελλάδας το επιβεβαιώνει).
Μπορεί η επανάληψη των παραπάνω να φαίνεται ανιαρή σε έναν… συνεπή αναγνώστη της εφημερίδας, αλλά κρίνεται αναγκαία προκειμένου να απαντήσουμε τα ερωτήματα που τέθηκαν με –όσο γίνεται- ολοκληρωμένο τρόπο. Γιατί ακόμα και αυτό που κάνει (και που μέχρι τώρα έκανε) το –έστω- ενιαίο εθνικά αμερικάνικο ιμπεριαλιστικό κράτος με τη μαζική κοπή χαρτονομισμάτων είχε ένα συγκριτικό πλεονέκτημα απέναντι στην αντίστοιχη αβουλία της ΕΕ, όμως και πάλι δεν αποτελούσε -και δεν αποτελεί- την πραγματική απάντηση του… πραγματικού ζητήματος.
Ηταν και είναι ακόμα μια μετάθεσή του στο χώρο όσο και (προπαντός) στο χρόνο. Θα ήταν καλύτερα να το περιγράψουμε ως δολαριακή «εξαγορά» χρόνου. Θηριώδης -σύμφωνα με την οικονομική ειδησεογραφία- ανταλλαγή δανειακών συμβάσεων ανταλλαγής νομισμάτων με δολάρια εκπονήθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή από τις έξι μεγαλύτερες Κεντρικές Τράπεζες του κόσμου πριν από μερικές ημέρες. Ηταν μια συντονισμένη κίνηση των μεγάλων Κεντρικών Τραπεζών για να προλάβουν ένα κύμα πανικού και ανεξέλεγκτης απομόχλευσης κεφαλαίων από την αντίδραση των κερδοσκοπικών επενδυτικών κεφαλαίων μπροστά στις αποφάσεις (ή μη… αποφάσεις) της Συνόδου Κορυφής. Λίγο αργότερα ανακοινώθηκε μια εξίσου θηριώδης απόφαση των αμερικάνικων ομοσπονδιακών νομισματικών αρχών να αυξήσουν κατά μισό τρισ. δολάρια τη λεγόμενη «ποσοτική χαλάρωση», δηλαδή να κόψουν –ξανά- αντίστοιχης αξίας χαρτονομίσματα. Αυτή η απόφαση βέβαια πάρθηκε αφού δόθηκαν «εγγυήσεις» ότι δεν πρόκειται αντίστοιχα να χαλαρώσει ούτε κατά ένα χιλιοστό το σκληρό πρόγραμμα περικοπών στις κοινωνικές δαπάνες στο εσωτερικό των ΗΠΑ ύψους 7 δισ. δολαρίων. Οι βρετανικές αρχές τόσο στο εσωτερικό όσο και στα παραρτήματα και υποκαταστήματα των τραπεζών τους προετοιμάζονται για ένα κύμα κεφαλαιακής αναστάτωσης με οδηγίες «προς ναυτιλομένους» που έχουν εκδοθεί πρόσφατα.
Ο φαύλος κύκλος της υπερχρέωσης των κρατών οδηγεί σε μεγάλα αδιέξοδα την αγορά κρατικών ομολόγων που αποτέλεσε το μεγάλο «πάρτι κερδών» που στήθηκε μετά την καταβαράθρωση της τιμής των μετοχών το 2008-09. Αυτή η υπερχρέωση έχει οδηγήσει στην υποβάθμιση (παρμένου ως συνόλου) του αξιόχρεου όλων των κρατών τα οποία κλείνουν τις αγορές τους στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που με τη σειρά τους δηλώνουν αδυναμία να αγοράσουν τα κρατικά ομόλογα με τα πολύ υψηλά επιτόκια! Με δυο λόγια, το σύστημα έχει αυτοπαγιδευτεί.
Το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα προετοιμάζεται για μια μεγάλη φάση αποσταθεροποίησης που, όπως δείχνουν τα πράγματα, θα ξεκινά από την ανατολική μεριά του Ατλαντικού…
Την ίδια στιγμή οι χρηματοπιστωτικοί οίκοι απειλούν το ΑΑΑ της Βρετανίας, άμεσα της Γαλλίας και της Γερμανίας. Ο γνωστός αμαρτωλός οίκος απείλησε με υποβάθμιση όλη την Ευρωζώνη (και χώρες όπως το Λουξεμβούργο, με μικρό σχετικά δημόσιο χρέος, μικρότερο της Γερμανίας, όπως δήλωσε και ο Λουξεμβουργιανός Γιούνκερ δηκτικότατα), ακόμα και το ίδιο το ΕFSF!
Το διακύβευμα
Θα μπορούσε –έστω και μέσα σ' αυτό το παγκόσμιο πλαίσιο- η Ευρωζώνη «να αγοράσει χρόνο» για τον εαυτό της και να εξασφαλίσει στις πανικόβλητες για το ενδεχόμενο πτώσης της κερδοφορίας αγορές μια σχετική σταθερότητα;
Εχουμε κατ' επανάληψη τοποθετηθεί ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε υπέρβαση των σημερινών σχέσεων και συνθηκών εντός της ΕΕ και θα προϋπέθετε μια πραγματικά πολιτική ένωση που θα υπερέβαινε τον εθνικό χαρακτήρα των κρατών που τη συναποτελούν (αυτών τουλάχιστον που συγκροτούν τον ιθύνοντα και κυρίαρχο πυρήνα της ΕΕ).
Θα σήμαινε πως το ευρώ θα μετατρεπόταν σε ένα πραγματικά ενιαίο νόμισμα που δεν θα είχε μόνο εξωτερικό χαρακτήρα (δηλαδή ως αποθεματικό νόμισμα που είναι σήμερα σε μεγάλο βαθμό) αλλά και «εσωτερικά» εντός της ΕΕ. Οτι το χρέος της Ευρωζώνης θα αντιμετωπιζόταν ως… χρέος της Ευρωζώνης, ενιαία, και κάτι τέτοιο θα άνοιγε το δρόμο τόσο για την έκδοση ευρωομολόγων με ενιαία και εγγυημένα επιτόκια, για μαζική έκδοση και κοπή χαρτονομίσματος , ότι η ΕΚΤ θα αγόραζε την κρίσιμη ποσότητα κρατικών ομολόγων της Ευρωζώνης και μάλιστα προτού «εκπέσουν» της τιμής τους στη δευτερογενή αγορά, όπως ήδη τα αγοράζει κ.λπ.
Δεν σημαίνει κάτι τέτοιο πως κάποια από αυτά τα μέτρα δεν θα μπορούσαν να υιοθετηθούν και κάτω από τις υφιστάμενες συνθήκες και δεδομένα, πολύ περισσότερο αν εκτιμηθεί πως ξεπερνιούνται κάποια όρια, όμως οπωσδήποτε τέτοιου χαρακτήρα μέτρα απαιτούν και διαφορετική Ευρωζώνη, τελικά διαφορετική ΕΕ.
Εξάλλου, μέχρι τώρα και η ΕΚΤ έχει κάνει δύο «ποσοτικές χαλαρώσεις» πολύ μικρού διαμετρήματος βέβαια σε σχέση με αυτές που ρίχνονται στην παγκόσμια οικονομία από την αντίπερα ακτή του Ατλαντικού. Και δεν είναι μόνο το μέγεθος αυτό καθεαυτό της «ποσοτικής χαλάρωσης» (χωρίς να υποτιμάμε το υλικό μέγεθος της νομισματοκοπής).
Είναι γνωστό πως ένα μεγάλο μέρος των ενισχύσεων που δίνονται στο χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι οι λεγόμενες «εγγυήσεις», δηλαδή όχι πραγματικά κεφάλαια αλλά κεφάλαια «έναντι», που παρέχονται με τη ρήτρα και τη βούληση των κρατών. Θα αρκούσε –ως ένα βαθμό βέβαια- μια έντονη εκδήλωση της βούλησης της Γερμανίας για να «καλμάρουν» οι αγορές. Γιατί δεν προχωρούν λοιπόν οι Γερμανοί;
Η Γερμανία δανείζεται σήμερα από το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα με επιτόκια που της εξασφαλίζουν προνομιακή σχέση με κάθε άλλο μέλος της Ευρωζώνης. Είναι σίγουρο πως «μετά» τα ευρωομόλογα θα δανείζεται πιο ακριβά καθώς τα επιτόκια του πιθανού ευρωομόλογου θα καθορίζονται στη βάση ενός συμψηφισμού που θα ευνοεί βέβαια τις χώρες του σκληρού πυρήνα, όχι όμως τη Γερμανία στον ίδιο βαθμό με «πριν». Η Γερμανία μπορεί να έχασε –με την έλευση του ευρώ- το μάρκο «της», όμως διατήρησε όλες τις συνθήκες και τους ευνοϊκούς όρους του μάρκου. Και με μια έννοια η μερίδα –προς το παρόν κυρίαρχη- που εντός της Γερμανίας υποστηρίζει τη γραμμή Μέρκελ έχει το δίκιο «της». Πραγματικά το μεγαλύτερο μέρος της εξήγησης για την απρόσμενη αντοχή της τιμής του ευρώ μέσα στη θύελλα της Ευρωζώνης βρίσκεται στην κρατική ή διακρατική εγγύηση του ευρώ που είναι πρωτίστως γερμανική.
Βέβαια, υπάρχει και η άλλη τάση στη γερμανική ηγεσία. Οπως αυτή που εκδηλώνεται στη διαδικτυακή έκδοση της εφημερίδας «Handelsblatt»: «Η γερμανογαλλική συμφωνία είναι απογοητευτική, δεν λύνει τα προβλήματα, αντίθετα τα επιτείνει». Η έκδοση υποστηρίζει ότι «οι αυτόματες κυρώσεις και η αυστηρή δημοσιονομική πειθαρχία δεν δημιουργούν συνθήκες ανάπτυξης και στραγγαλίζουν ακόμη περισσότερο χώρες που βρίσκονται σε κρίση». Σύμβουλος της κυβέρνησης της Μέρκελ, ο πρώην καγκελάριος Σμιτ έχουν εκφραστεί αναλόγως. Η τάση αυτή αναρωτιέται για τα όρια της πολιτικής του δημοσιονομικού στραγγαλισμού της Μέρκελ πριν αυτά εκδηλωθούν (εξεγέρσεις, πολιτική αποσταθεροποίηση των χωρών κ.λπ.).
Το όχημα του ευρώ η γραμμή Μέρκελ δεν θέλει να το αποδυναμώσει καθώς μια ποσοτική χαλάρωση μεγάλης κλίμακας θα «νόθευε το λάδι» της αξίας του. Αλλά, ακόμη και στην περίπτωση που θα αναγκαζόταν να υποχωρήσει στην έκδοση ευρωομολόγων, αυτό θα γινόταν αφού «στραγγίζονταν» οι υπερχρεωμένες χώρες και οι εργαζόμενοι.
Οι Γάλλοι δεν είναι περισσότερο ευρωπαϊστές απ' ό,τι οι Γερμανοί. Εχουν το λόγο τους να θέλουν η ΕΚΤ και το EFSF ν' αναλάβουν το χρέος της Ευρωζώνης. Οι δικές τους τράπεζες βρίσκονται εκτεθειμένες στο κρατικό χρέος των χωρών του ευρωπαϊκού Νότου (ειδικά της Ιταλίας), έχουν μεγαλύτερα εμπορικά ελλείμματα και ελλείμματα στην κεντρική κυβέρνηση. Για την ώρα, αυτό που διαπραγματεύονται είναι ο ρόλος της ΕΚΤ ως «ύστατου πιστωτή» στο βαθμό που υπάρξει μαζική κατάρρευση της αγοράς κρατικών ομολόγων.
Είχαμε γράψει για τον αντιφατικό ρόλο των Αμερικάνων και τη σύγκρουση ανάμεσα στις γεωπολιτικές τους επιδιώξεις και την ανάγκη να αποφευχθεί η επιμόλυνση της κρίσης της Ευρωζώνης –που αρχικά ήταν αμερικανική- στις ΗΠΑ. Τα όρια όμως των πλευρών αυτής της αντίφασης δεν διακρίνονται. Γιατί αν οι Αμερικάνοι έχουν τη βάσιμη πληροφόρηση πως οι διαλυτικές τάσεις στην Ευρωζώνη θα πάρουν ολοκληρωμένη μορφή (άρα έτσι και αλλιώς δεν θα αποφύγουν την «επιμόλυνση»), έχουν κάθε λόγο να κερδίσουν από μια τέτοια διαδικασία, οδηγώντας τους Ευρωπαίους στα άκρα. Ομως, προς το παρόν ορατή είναι η ζημιά που θα τους προκαλέσει μια κρίση στο ευρωπαϊκό χρηματοπιστωτικό σύστημα που, σύμφωνα με έρευνα της Goldman Sacks, θα τους στοιχίσει το 1,5% του αμερικάνικου ΑΕΠ.
Κι αυτό συμβαίνει σε μια συγκυρία όπου οι ευρωπαϊκές τράπεζες πρέπει να αναχρηματοδοτήσουν ένα πολύ μεγάλο μέρος των ομολόγων τους, ποσό που εκτιμάται σε 700 δισ. (!) ευρώ. Ας μην ξεχνάμε πως η «υπερεπιτροπή» των δύο κομμάτων εξουσίας στις ΗΠΑ απέτυχε να καταλήξει σε ένα πρόγραμμα περικοπών στο ύψος του 0,6% του ΑΕΠ μέσα στην επόμενη δεκαετία για να αντιμετωπιστεί η κρίση χρέους, πράγμα βέβαια που οδήγησε στην αυτόματη περικοπή των 7 δισ. που προβλέπουν οι νομοθετικές τους ρυθμίσεις όταν το χρέος βρίσκεται πάνω από ένα όριο.
Συνεπώς, τόσο οι γεωπολιτικές όσο και οι άμεσες οικονομικές επιδιώξεις των Αμερικάνων εξυπηρετούνται σήμερα από ένα στρίμωγμα των Γερμανών, ακόμα και αν αυτό περιλαμβάνει την ενίσχυση του ενιαίου χαρακτήρα της Ευρωζώνης τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τους χρόνους και τους τρόπους αντίδρασης στην κρίση. Οι Αμερικάνοι –τόσο για πολιτικούς όσο και για οικονομικούς λόγους- δεν θα ευνοούσαν την ενίσχυση ενός σκληρού πυρήνα της ΕΕ και της Ευρωζώνης.
Οι τάσεις στην Ευρωζώνη
Προσπαθώντας να ανασυνθέσουμε και να γενικεύσουμε τις τάσεις που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στην Ευρωζώνη σε συνάρτηση και με τις διάφορες πιθανές εκδοχές για το μέλλον του ευρώ κ.λπ., θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι τρεις.
Η παραπέρα ομογενοποίηση και ενοποίηση της Ευρωζώνης και της ΕΕ.
Η εξέλιξη αυτή είναι εκείνη που έχει από όλες τις άλλες πιο καθαρά αποδυναμωθεί.
Η διάλυση της Ευρωζώνης. Η τάση αυτή φαίνεται να ενισχύεται και να εκφράζεται μάλιστα και ποσοστιαία σε διάφορες έρευνες.
Η συρρίκνωση και η οχύρωση της Ευρωζώνης τόσο εκτατικά όσο και θεσμικά. Η τάση αυτή που φαίνεται να κυριαρχεί εκφράζει τις βασικές επιδιώξεις της Γερμανίας και τους αναγκαίους συμβιβασμούς της Γαλλίας.
Αμεση επίπτωση είναι η δυνατότητα περιορισμού της ευρείας επέκτασης της Ευρωζώνης από τις 27 χώρες που είναι σήμερα, με την αναίρεση της αρχής της ομοφωνίας που αποφάσισε ο γαλλογερμανικός άξονας λίγες μέρες πριν από τη Σύνοδο Κορυφής.
Στην πρόταση των Γαλλογερμανών αντιτίθεται το στενό «ενωσιακό» επιτελείο των Γιούνκερ, Μπαρόζο, Ρομπάι που παίρνει θέση υπέρ των αυτόματων κυρώσεων απέναντι στα «απείθαρχα δημοσιονομικά κράτη» χωρίς αλλαγή των συνθηκών. Το επιτελείο αυτό αντιλαμβάνεται πως μέσα από το γαλλογερμανικό διακανονισμό παραγκωνίζεται.
Οπωσδήποτε, ακόμα και αν προχωρήσει η γαλλογερμανική συνεννόηση, καθόλου δεν σημαίνει ότι θα αναιρεθούν οι αντιθέσεις Γερμανών και Γάλλων, που στην επόμενη εκδήλωση της κρίσης θα ενισχύσουν πιο αποφασιστικά τη φυγόκεντρη ροπή των εξελίξεων μέσα στην Ευρωζώνη. Οι Βρετανοί ήδη φρόντισαν να εκφράσουν την ανοιχτή τους αντίθεση σε αυτή τη συνεννόηση.
Το ελληνικό PSI –για το οποίο οι ευρωπαίοι ιθύνοντες ορκίζονται στις αγορές ότι είναι μοναδικό και δεν θα επαναληφθεί- εξάλλου καρκινοβατεί καθώς εκδηλώνεται έντονη διστακτικότητα των ιδιωτών να συμμετάσχουν στο όποιο κούρεμα. Αυτή η διστακτικότητα των ιδιωτών οφείλεται και στην επέκταση της κρίσης. Αν η συμμετοχή των ιδιωτών δεν ανέλθει στο 90%, θα ανασταλεί ο εθελοντικός χαρακτήρας του προγράμματος με πυροδότηση των ασφαλίστρων κινδύνου σε μια εποχή που η αβεβαιότητα μεγαλώνει επικίνδυνα. Οι προειδοποιήσεις για πιστοληπτική υποβάθμιση της Γαλλίας θα καταστήσουν τελείως ανεπαρκή τα κεφάλαια που μπορεί να αντλήσει το EFSF. Ενα νέο PSI (ύστερα από δύο διαδοχικές εντός τριμήνου αποτυχίες της 21ης Ιουλίου και της 26ης Οκτωβρίου) θα ισοδυναμούσε με ανεξέλεγκτη χρεοκοπία, αφού θα έθετε ξανά με πιο δραματικούς όρους το ζήτημα της βιωσιμότητας του ελληνικού δημόσιου χρέους.
Οι απειλές του Μπαρόζο, που από το «πουθενά» ξαναθυμήθηκε την αποβολή της χώρας από το ευρώ, έρχονται να υπενθυμίσουν στο πολιτικό προσωπικό της χώρας πως δεν μπορεί να υπάρξει άλλου είδους διαπραγμάτευση (πολύ περισσότερο επαναδιαπραγμάτευση) σε μια τέτοια περίπτωση. Η αποβολή της Ελλάδας δεν πρόκειται να είναι μια ανώδυνη και χωρίς αλυσιδωτές αντιδράσεις και επιπτώσεις επιλογή στο βαθμό τουλάχιστον που δεν ξεκινήσει το ξεφλούδισμα της ευρωπαϊκής αγκινάρας από την Ελλάδα. Και αυτό φυσικά το γνωρίζουν όσοι σήμερα απειλούν.
Τα κεφάλια μέσα λοιπόν. Αλλά πού είναι το «μέσα» και πού είναι το «έξω»;
