Αραβικές εξεγέρσεις Πρόοδος, αλλά όχι ακόμη επανάσταση

του Hisham Bustani*

Δεν υπάρχει μια πραγματική ταξική διάρθρωση στις σύγχρονες αραβικές κοινωνίες. Το μετα-αποικιακό αραβικό «κράτος» είναι μια περιοχή πολιτικής και οικονομικής καταστροφής που δεν έχει προχωρήσει ακόμη στη βιομηχανική εποχή. Ο κοινωνικός ιστός του είχε παραμορφωθεί από τους επιβληθέντες και μεγεθυμένους διαχωρισμούς και πολυδιασπάσεις. Οι συνεργατικές και αυτάρκεις συνενώσεις –που βασίζονταν οικονομικά στην καλλιέργεια και τη βόσκηση στις αγροτικές περιοχές, στη λεηλασία και τη βόσκηση στις περιοχές της ερήμου και στο εμπόριο, τους τεχνίτες και κάποιες βιομηχανίες στις πόλεις, με κάθε κοινωνική ομάδα να έχει τις δικές της παραδόσεις και κανόνες που είχαν εφαρμογή σε όλα τα μέλη τους– μετασχηματίστηκαν σε παραμορφωμένους καταναλωτικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Αυτοί οι σχηματισμοί έρχονται με τη μορφή οικογένειας, φυλής, σέχτας ή εθνότητας με σκοπούς την ταυτότητα, την αλληλεγγύη και την ασφάλεια.
Αυτοί οι σχηματισμοί ζουν στην περιφέρεια ενός παγκοσμιοποιημένου τομέα υπηρεσιών και κυβερνώνται από καθεστώτα που σε μεγάλο βαθμό κατέστρεψαν τις τοπικές οικονομίες με αντάλλαγμα ένα μοντέλο που βασίζεται στην ξένη βοήθεια. Είναι ένα μοντέλο που βασίζεται στις ξένες εταιρίες και στις υπηρεσίες και είναι εμπορευματοποιημένο. Οι άρχουσες τάξεις είναι εκπρόσωποι των παγκόσμιων εταιριών. Είναι ένας κομπραδόρικος σχηματισμός με συμφέροντα αντίθετα προς την ντόπια εκβιομηχάνιση και την παραγωγή. Σε χώρες όπου οι φυσικοί πόροι είναι άφθονοι οι κυβερνήσεις επέλεξαν να εξάγουν τα υλικά αυτά αντί να επενδύσουν και να παράξουν αγαθά μ’ αυτά. Αντιθέτως, τα χρήματα ρουφήχτηκαν σ’ έναν κύκλο διαφθοράς, ενώ τμήματά τους αναδιανεμήθηκαν προς το λαό σαν ένα είδος «δώρου» του φιλεύσπλαχνου ηγεμόνα.
Τα σεισμικά κύματα των αραβικών εξεγέρσεων έβγαλαν στους δρόμους σταδιακά όλο και πιο πολλούς νέους σαν άνεργα, φτωχά και απελπισμένα άτομα. Είναι δύσκολο να διακρίνουμε έναν ταξικό διαχωρισμό που να βασίζεται σε συμφέροντα ή αντιθέσεις. Αυτό που βλέπουμε είναι μια καλά καθορισμένη άρχουσα τάξη που γενικά αποτελείται από τον αρχηγό του κράτους, στενούς συνεργάτες και συγγενείς, επιχειρηματίες που εκπροσωπούν τις ξένες εταιρίες και υψηλόβαθμους αξιωματούχους ασφάλειας (όλοι συνήθως μπλεγμένοι στο ίδιο κουβάρι διαφθοράς). Πιο κάτω βρίσκεται μια θολά καθορισμένη μεσαία τάξη που αποτελείται από επαγγελματίες και υπαλλήλους του τομέα υπηρεσιών και πιο κάτω ένα φτωχό στρώμα εργατών, τεχνιτών και ανειδίκευτων εργατών. Στον πάτο βρίσκονται οι άνεργοι που επηρεάζονται αποφασιστικά από φυλετικές, θρησκευτικές, σεχταριστικές και εθνοτικές πεποιθήσεις.
Η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου τομέα και το άνοιγμα των αγορών στους ξένους επενδυτές επέφεραν μεγαλύτερη ασφυξία σε όποια μικρή ντόπια παραγωγή απέμενε. Με το «κράτος» να μην έχει άλλα έσοδα πέρα από την αυξανόμενη φορολογία των αγαθών, των υπηρεσιών και του εισοδήματος, όλο και πιο μεγάλο κομμάτι της μεσαίας τάξης έπεφτε στη φτώχεια σε μια σειρά αραβικές χώρες.
Η βασική θεραπεία γι’ αυτή την κατάσταση ήταν η ένεση μικρών ποσοτήτων προνομίων και χρημάτων σε θύλακες μεγάλης φτώχειας και πιθανών διαμαρτυριών ίσα ίσα για να περιοριστούν κάτω από το σημείο της έκρηξης. Αυτό γινόταν με το μοίρασμα λίγων πετροδολαρίων (στις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες) ή με τη διεθνή βοήθεια και τα προνόμια από το σχεδιασμό κάποιων «έργων». Αυτός ο μηχανισμός αποδείχτηκε ικανός για μεγάλο χρονικό διάστημα και πέτυχε να ουδετεροποιήσει τις λαϊκές διαμαρτυρίες μέχρι την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και την επακόλουθη κατάρρευση της νεοφιλελεύθερης οικονομίας. Αν υπήρξε ένας μοναδικός και άμεσος καταλύτης, αυτός ήταν η παγκόσμια κατάρρευση των χρηματαγορών και τα σεισμικά κύματα που προκάλεσε σ’ όλο τον κόσμο.
Στον αραβικό κόσμο τα σεισμικά κύματα έβγαζαν σταδιακά όλο και περισσότερους μορφωμένους νέους στο δρόμο σαν άνεργα, φτωχά και απελπισμένα άτομα. Επιπρόσθετα, η κατάργηση πολιτικών δικαιωμάτων (άρα η απαλλοτρίωση του μέλλοντος), η τρομερή ταπείνωση της αξιοπρέπειας, μαζί με σχετικά ελεύθερα και αλογόκριτα μέσα επικοινωνίας έστησαν το σκηνικό της εξέγερσης.
Στην Τυνησία ο Μοχάμεντ Μπουαζίζι, η προσωπικότητα που άναψε τη θρυαλλίδα μιας αλυσιδωτής έκρηξης, είχε όλα τα παραπάνω στοιχεία. Ηταν μορφωμένος, νέος και φτωχός, που προσβλήθηκε από μια αστυνομικό η οποία του κατέσχεσε την πραμάτεια που πουλούσε χωρίς άδεια. Η αυτοπυρπόλησή του έβαλε φωτιά στα ξερά χόρτα της Τυνησίας και του αραβικού κόσμου. Η απελπισμένη νεολαία της μεσαίας τάξης της Αιγύπτου ξεκίνησε την εξέγερση της 25ης Γενάρη, ενώ και η εξέγερση στη Συρία ξεκίνησε από τις φτωχές περιοχές.

Εξέγερση ή επανάσταση;
Αν κοιτάξουμε εν συντομία τα μοντέλα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και της Ρώσικης Επανάστασης του 1917, θα βρούμε τρεις χαρακτηριστικούς πυλώνες πάνω στους οποίους αυτές βασίστηκαν.
Πρώτον: οι επαναστάσεις επιφέρουν μια πλήρη οικονομική και κοινωνική αλλαγή και κινούν την κοινωνία από μια εποχή σε μια άλλη (από τη φεουδαρχία στην αστική δημοκρατία στη Γαλλία, από τη φεουδαρχία στο σοσιαλισμό στη Ρωσία).
Δεύτερο: των επαναστάσεων προηγούνται θεωρητικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις που εκπορεύονται από πρωτοπόρους φιλόσοφους και στοχαστές που αντανακλούν τα συμφέρονται ανερχόμενων τάξεων ή ομάδων. Αυτές οι αναζητήσεις περιέχουν μελλοντολογικά οράματα, λύσεις, αντιλήψεις, προγνώσεις, δομές, αξίες και λοιπά. Οι επαναστάσεις βασίζονται αργότερα πάνω σ’ όλα αυτά ή προσπαθούν να τα εφαρμόσουν (τα οράματα των Ρουσό, Μοντεσκιέ, Βολτέρου και άλλων στη Γαλλία, τα οράματα των Μαρξ, Ενγκελς και Λένιν στη Ρωσία).
Μια επανάσταση υποδαυλίζεται από τα ταξικά συμφέροντα ή την ιδεολογία ενός επαναστατικού κόμματος, ενώ μια εξέγερση από την οργή και την απελπισία.
Τρίτο: υπάρχει μια επαναστατική τάξη ή μια επαναστατική ομάδα (ή κόμμα) που φιλοδοξεί να εκφράσει τα ταξικά συμφέροντα ή να προωθήσει τις φιλοσοφικές αναζητήσεις που απαιτούνται για να εκφραστούν τα ταξικά συμφέρονται.
Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν θα τα βρούμε στις τωρινές αραβικές εξεγέρσεις. Το μέλλον μπορεί να αποδειχτεί διαφορετικό όσον αφορά το πρώτο σημείο, όμως τα άλλα δύο σημεία σίγουρα δεν ισχύουν.
Επιπλέον μια επανάσταση υποδαυλίζεται από τα ταξικά συμφέροντα ή την ιδεολογία ενός επαναστατικού κόμματος, ενώ μια εξέγερση από την οργή και την απελπισία. Μια επανάσταση παρουσιάζει ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πρόγραμμα αλλαγής το οποίο είχε προσχεδιαστεί και βασιστεί σε φιλοσοφικές αναζητήσεις. Μια εξέγερση δεν έχει τέτοιο πρόγραμμα και δεν έχει φιλοσοφικές αναζητήσεις. Μια επανάσταση έχει μια ηγέτιδα τάξη ή ένα ηγετικό κόμμα, ενώ μια εξέγερση δεν έχει ξεκάθαρη ηγεσία.
Αυτό που βλέπουμε στον αραβικό κόσμο είναι μια σειρά γενικευμένων εξεγέρσεων. Μπορεί να αναπτυχτούν και να ωριμάσουν σε επαναστάσεις, μπορεί να υποχωρήσουν, να γνωρίσουν πισωγυρίσματα, αλλά δεν θα πρέπει να έχουμε υπερβολικές προσδοκίες. Το κρίσιμο βήμα έχει γίνει: οι λαοί στον αραβικό κόσμο έχουν ξεσηκωθεί ενάντια στα διεφθαρμένα και υποτελή καθεστώτα. Ο ξεσηκωμός αυτός έχει γραφτεί με αίμα. Δεν υπάρχει γυρισμός. Αυτή η εξέγερση είναι βαθιά χαραγμένη στις συνειδήσεις των λαών και δεν θα υποκύψουν σε μελλοντικούς δυνάστες, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Ομως, μέχρι αυτή τη στιγμή δεν είμαστε κοντά σε μια ολοκληρωμένη αραβική επανάσταση.


*Ο Hisham Bustani είναι συγγραφέας και ακτιβιστής από την Ιορδανία. Εχει δημοσιεύσει τρεις τόμους διηγημάτων στα αραβικά. To άρθρο δημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική έκδοση της http://english.al-akhbar.com/, ανεξάρτητης αραβικής ιστοσελίδας με έδρα τη Βηρυττό, στις 5 Μάη 2012. Τη μετάφραση για λογαριασμό της «Προλεταριακής Σημαίας» έκανε ο Αρης Λάμπρου.