Ο μακεδονικός Βεζούβιος Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον πρώτο καιρό της Γερμανικής κατοχής

Του Δημήτρη Παυλίδη*
Μπορεί να φαίνεται πως έχει δόση υπερβολής η διατύπωση για τον Μακεδονικό Βεζούβιο, «ένα τρομερό ηφαίστειο, πάντα ενεργό και καπνισμένο, πάντα δονούμενο και αδάμαστο» για το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο όπως γράφει ο Γ. Καφταντζής, αλλά είναι αλήθεια πως το πανεπιστήμιο υπήρξε ένας διαρκής και ισχυρός πυρήνας της αντί-κατοχικής αντίστασης με ακτινοβολία σε όλη την περιοχή της Μακεδονίας. Ο Καφταντζής, είναι ο συγγραφέας που μας παρέδωσε μια αναλυτική εξιστόρηση για τους αγώνες στο πανεπιστήμιο στο γνωστό και για την περίπτωση σχεδόν από τα λιγοστά βιβλία, με τίτλο Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στο καιρό της Κατοχής. Πρόσφυγας από τις βουλγαροκρατούμενες Σέρρες, φοιτητής νομικής υπήρξε μέλος του Μακεδονικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ και εθνοσύμβουλος του λαού της Θεσσαλονίκης στις εκλογές που έγιναν στις 30 του Απρίλη του 1944 για το Εθνικό Συμβούλιο της Ελεύθερης Ελλάδας.
Παρά τα κτυπήματα στην Μεταξική περίοδο υπήρχαν ορισμένα υπολείμματα πυρήνων της ΟΚΝΕ στο Πανεπιστήμιο. Μπορεί να είναι τυχαίο αλλά η ιστορία της ΟΚΝΕ συνδέεται από την αρχή της με την Θεσσαλονίκη. Εδώ στις 28 Νοέμβρη του 1922 συνήλθαν σε Συνέδριο, οι αντιπρόσωποι των σοσιαλιστικών νεολαιών και ομίλων νέων από την Αθήνα, τον Πειραιά, τη Χαλκίδα, τη Δράμα, το Βόλο, την Πάτρα, την Καβάλα και τη Θεσσαλονίκη και ίδρυσαν την ΟΚΝΕ. Αυτοί, λοιπόν οι εναπομείναντες πυρήνες και κυρίως ο μηχανισμός του Βενέτη, παλιού μέλους του γραφείου της ΟΚΝΕ και εξόριστου για λίγο καιρό, αλλά και το δίκτυο του Κερασίδη υπήρξαν οι βάσεις για την δημιουργία των πρώτων ομάδων αντιστασιακής δράσης και μαζικής δουλειάς μέσα στους φοιτητές. Ο Καφταντζής αναφέρεται και σε μια άλλη ομάδα που επιχείρησε να δράσει σε επαφή με ορισμένους που είχαν σχέση με την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ, δηλαδή το κατασκεύασμα του Μανιαδάκη αλλά δεν πρόλαβε να κάνει σχεδόν τίποτε μιας και το Μακεδονικό Γραφείο αντέδρασε δυναμικά αναγκάζοντας μερικούς να εγκαταλείψουν την πόλη. Το δίκτυο του Κερασίδη χωρισμένο σε τρεις ανεξάρτητες ομάδες άρχισε πολύ γρήγορα να γράφει ή να πολυγραφεί προκηρύξεις στα ελληνικά αλλά και στα γερμανικά, να γράφει συνθήματα στους τοίχους και να κάνει αντικατοχική προπαγάνδα με αναπαραγωγή ειδήσεων από ξένα ραδιόφωνα. Οι ομάδες όμως αυτές άπλωσαν δίχως καλές προφυλάξεις την δράση τους με αποτέλεσμα η δοσίλογη ελληνική ασφάλεια να εντοπίσει σπίτι με αποθηκευμένες προκηρύξεις και να κάνει μέσω αυτού μαζικές συλλήψεις. Από τους συλληφθέντες που παραδόθηκαν όλοι στους Γερμανούς δύο εκτελέστηκαν. Ήταν ο Ηλίας Καπέσης, φοιτητής της Φυσικομαθηματικής με καταγωγή από το Μοναστήρι και ο Σωκράτης Διορινός της Νομικής, ο οποίος γερμανομαθής όντας, έγραφε τις προκηρύξεις στα γερμανικά. Για τον Καπέση στο σπίτι του οποίου βρέθηκαν οι προκηρύξεις και έγιναν οι συλλήψεις οι δοσίλογοι με επικεφαλής τον Χρυσοχόου (διορισμένος από την κυβέρνηση Τσολάκογλου και τους Γερμανούς πρώτα γενικός επιθεωρητής Νομαρχιών το 1941 και το 1944 Γενικός Διοικητής Μακεδονίας) ισχυρίστηκαν, λόγω της καταγωγής του, και τότε και ύστερα πως ήταν πράκτορας των Βουλγάρων που επεδίωκε προς όφελος τους να κλείσει το Πανεπιστήμιο, είχε σχέσεις με την Βουλγάρικη λέσχη κλπ και γι αυτό έκανε αντιγερμανικές ενέργειες. Αυτό κρατήστε το γιατί και σε άλλες περιπτώσεις οι ελληνικές δοσιλογικές αρχές που εν πολλοίς διαμόρφωσαν και την επίσημη μετακατοχική ιστορία, ρίχνανε στους Βούλγαρους την υποκίνηση της αντίστασης. Και οι δυο, συνομήλικοι, γεννημένοι το 1917 αφού δικάστηκαν από γερμανικό στρατοδικείο στις 23 του Οκτώβρη εκτελέστηκαν στις 13 του Νοέμβρη 1941. Και οι δύο στο στρατοδικείο κράτησαν αγέρωχη στάση και υπερασπίστηκαν την κομμουνιστική δράση τους. Για τον τόπο της εκτέλεσης υπάρχουν διαφορετικές αναφορές. Η μια μιλάει για το Γεντί Κουλέ και η άλλη για το Κόκκινο Σπίτι. Το «Κόκκινο Σπίτι» ήταν ο τόπος των εκτελέσεων των αποφάσεων των στρατοδικείων. Το «Κόκκινο Σπίτι» δίπλα στην ταβέρνα του «Λαδά», στην Τριανδρία, που σήμερα δεν υπάρχει, παρέμεινε τόπος εκτελέσεων από την εποχή μετά την μικρασιατική καταστροφή μέχρι και τις επόμενες δεκαετίες που ακολούθησαν τον Εμφύλιο.
Στις τότε 4 σχολές του Πανεπιστημίου, στην αρχή της κατοχής φοιτούσαν περίπου 1850 νέοι και δίδασκαν 59 καθηγητές Στην διάρκεια της κατοχής υπήρξε σημαντική αύξηση κυρίως γιατί γράφτηκαν δίχως εξετάσεις οι πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη και άνοιξαν καινούριες σχολές ξεπερνώντας τους 4000. Προστέθηκαν στην δύναμη του Πανεπιστήμιου οι σχολές της Θεολογικής, Ιατρικής, του Χημικού και του Φυσιογνωστικού. Οι Γερμανοί αμέσως επιτάξανε το κεντρικό κτίριο της Φιλοσοφικής αφήνοντας μόνο το αμφιθέατρο, την βιβλιοθήκη, τα γραφεία και το υπόγειο. Τα μαθήματα στο διάστημα της κατοχής γίνονταν στα υπόγεια του κεντρικού κτιρίου, γι αυτό και οι φοιτητές μιλούσαν για «ζωή εν τάφω», στο Πειραματικό σχολείο, στο Άσυλο του Παιδιού και την Εύξεινο Λέσχη , στο σινεμά Ορφέα και στην Χάβρα στην συνοικία Χιρς. Μετά τις μαζικές συλλήψεις και την ουσιαστική διάλυση των πρώτων ομάδων μια νέα προσπάθεια μέχρι τα τέλη του Δεκέμβρη του 1941, είναι εκείνη που θα αποτελέσει την βάση για την μεγάλη επέκταση και ανάπτυξη. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την προσπάθεια παίζει σε αυτήν την πρώτη φάση εκτός από τον Κερασίδη και η Κατίνα Βάρκα, πτυχιούχος φιλόλογος από το Λιτόχωρο που αποτελούσε τον σύνδεσμο του Μακεδονικού Γραφείου και της οργάνωσης Ελευθερία με το Πανεπιστήμιο. Η Βάρκα είχε εξοριστεί στην Κίμωλο το 1939 και δραπέτευσε από εκεί μαζί με τις υπόλοιπες Κιμωλιώτισες το 1941. Γύρισε στην Θεσσαλονίκη τον Μάη του 1941 και αμέσως ρίχτηκε στην δράση. Για αυτήν την αγωνίστρια ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο, Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, συνεργάτης στον Εκπαιδευτικό Όμιλο, μαζί με τον Γληνό, την Ιμβριώτη κλπ, μια από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες εκείνων των δασκάλων που δεν σκύψανε το κεφάλι, γράφει στο Χειμώνας 1941-1942, Χρονικό της Κατοχής που εκδόθηκε 23 χρόνια μετά το θάνατο του. Στις 20 Δεκεμβρίου του 1941 , συνάντησε την παλιά του φοιτήτρια που του εξιστόρησε τις περιπέτειες της εξορίας ( αν και στην από μνήμης αναφορά του ο Θεοδωρίδης μπερδεύει την Κίμωλο με την Γαύδο). « Ένιωθα μπροστά της θαυμασμό για εκείνη και ντροπή για μένα. Μου μίλησε για την κίνηση ανάμεσα στους φοιτητές. Και μου είπε ψιθυριστά. Θα έρθουν να σας μιλήσουν. Το σύνθημα θα είναι Επίκουρος που τον λατρεύετε». Ο Θεοδωρίδης, πήρε τελικά το ψευδώνυμο Επίκουρος σε όλη την περίοδο δράσης του στο ΕΑΜ, μιας και ήταν συστηματικός μελετητής της φιλοσοφίας του και μιλούσε πολύ για αυτόν στα μαθήματα της φιλοσοφίας που έκανε. Άλλωστε το Μεταξικό καθεστώς του έκανε την τιμή να συμπεριλάβει στην λίστα με τα απαγορευμένα βιβλία την «Εισαγωγή στην Φιλοσοφία» μαζί με το «Φως που καίει» του Βάρναλη και τον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη. Για αυτόν τον καθηγητή που τίμησε τον ρόλο του στο Πανεπιστήμιο και αξίζει κανείς να μάθει και να διαβάσει τα γραπτά του η συνέχεια στην μετακατοχική Ελλάδα, επιφύλασσε την απόλυση το 1946 από το Πανεπιστήμιο και διάφορες πιέσεις και διωγμούς. Για την Κατίνα Βάρκα το τραγικό τέλος γράφτηκε στους στρατώνες του Πεζικού στις Σέρρες όπου δολοφονήθηκε άγρια από τους εθνοφύλακες το 1947 όντας γραμματέας της παράνομης ΠΕ Σερρών του ΚΚΕ.Ο Καφταντζής περιγράφει πως η οργάνωση της ΟΚΝΕ ήταν χωρισμένη σε 4 Αχτίδες κατά σχολές (Νομική-Φιλοσοφική, ΓΔΣ και ΦΜΣ). Κάθε Αχτίδα διαιρούνταν σε υπό-αχτίδες, πυρήνες και ομάδες, με βάση το έτος σπουδών, την φιλία και την γειτονιά. Αυτή ήταν η βάση εκτίναξης του απελευθερωτικού κινήματος στο Πανεπιστήμιο που οδήγησε στην δημιουργία του ΕΑΜ Νέων την Άνοιξη του 1942 και αργότερα στις αρχές του 1943, στην ίδρυση της ΕΠΟΝ. Η ΟΚΝΕ όπως είναι γνωστό και στην Θεσσαλονίκη συγχωνεύτηκε στην ΕΠΟΝ και σταμάτησε την δράση της. Από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, είναι αλήθεια με πολύ φειδωλό τρόπο, παρά τις πιέσεις ειδικά την πρώτη περίοδο, θα σταλούν στον ΕΛΑΣ , μόνο όσοι φοιτητές αδυνατούσαν να σταθούν νόμιμα στην πόλη. Οι δυο πρώτες υποδειγματικές ανταρτο-ομάδες θα φύγουν στα τέλη του 1942. Συνολικά σύμφωνα με μια καταγραφή που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Φοιτητής» το 1945, στο βουνό ανέβηκαν πάνω από 400 φοιτητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και πάνω από 100 από αυτούς φοίτησαν στην σχολή αξιωματικών του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ παίρνοντας τον βαθμό του ανθυπολοχαγού.

Μια από τις κορυφαίες και βαθιά συμβολικές φοιτητικές κινητοποιήσεις στην περίοδο της Κατοχής, σημείο καμπής για ορισμένους για το ολοκληρωτικό φούντωμα του φοιτητικού απελευθερωτικού κινήματος και το σπάσιμο του μαζικού φόβου έγινε στις 25 του Μάρτη του 1943. Ο Καφταντζής μιλά για μοναδικό και ανεπανάληπτο γεγονός. Δηλαδή η συγκέντρωση στην Αχειροποίητο μετά την δοξολογία και η διαδήλωση μέχρι την προτομή του Βότση στον Λευκό Πύργο. Το στεφάνωμα της προτομής με το κλεμμένο στεφάνι από τα νεκροταφεία της Ευαγγελίστριας και η συνέχιση της διαδήλωσης τριών χιλιάδων φοιτητών μέχρι το Σιντριβάνι και από εκεί μέχρι το Διοικητήριο, αφού είχαν ξεπεραστεί με την επιμονή και το όγκο, τα μπλόκα των Γερμανών και των αστυνομικών. Στην διαδήλωση αυτή ο φωτογραφικός φακός αποθανάτισε την στιγμή που η διαδήλωση πέρασε κάτω από το σπίτι του Θεοδωρίδη στην τότε οδό Πολωνίας και σήμερα Αλ. Σβώλου και ο καθηγητής από το μπαλκόνι πέταξε στους φοιτητές μια μεγάλη ελληνική σημαία. Η θύμηση του καθηγητή Θεοδωρίδη, ήλθε πάλι στο προσκήνιο στα μέσα του 2011, όταν στο δημοτικό συμβούλιο της Θεσσαλονίκης, διατυπώθηκε δικαιολογημένα η απαίτηση-πρόταση να αλλάξει ο δρόμος στις Σαράντα Εκκλησιές που είχε αφιερωθεί στον καθηγητή του Ρωμαϊκού Δικαίου Βιζουκίδη, γνωστό και σαν «φον Βυζούκεμπεργκ» όπως τον αποκαλούσαν οι φοιτητές, ο οποίος μαζί με τον Μητροπολίτη Γεννάδιο, τον στρατιωτικό διοικητή Ραγκαβή και τον Δήμαρχο Μερκουρίου στις 9 του Απρίλη του 1941 υποδέχτηκαν τους Γερμανούς στον Βαρδάρη. Το Δημοτικό Συμβούλιο στις 25-8-2011 με την 2057/2011 απόφαση του, αποφάσισε να αλλάξει την ονομασία του δρόμου σε οδό Αγωνιστών Πανεπιστημίου. Αξιομνημόνευτο είναι πως η απόφαση δεν ήταν ομόφωνη μιας και αποχώρησε από την ψηφοφορία η παράταξη Γκιουλέκα και ο σύμβουλος Μάτης ενώ υπήρξαν αντιδράσεις από την Ηπειρωτική Εστία και ακροδεξιούς κύκλους. (Για την ιστορία την πρόταση για την αλλαγή του ονόματος έκανε ο δημοτικός σύμβουλος Τριαντάφυλλος Μηταφίδης)
Στα χρόνια της Κατοχής το Πανεπιστήμιο πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος. Ο Καφταντζής μιλάει για ογδόντα νεκρούς και εκατοντάδες τραυματισμένους, φυλακισμένους και καταδιωγμένους φοιτητές και φοιτήτριες

Πηγές
Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της Κατοχής. Γιώργος Καφταντζής, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ.217, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2008
«Ο χειμώνας του 1941-42: χρονικό της κατοχής». Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1980

* Τμήμα παρέμβασης στην εκδήλωση « Πρώτες αντιστάσεις και η μάχη για την επιβίωση στη Θεσσαλονίκη και στη Μακεδονία, 1941-1942» με αφορμή τα 70 χρόνια από την ίδρυση του ΕΛΑΣ, στο στέκι Σφεντόνα, στις 9/3/2012.