Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Χομπσμπάουμ ανήκει στη δεύτερη γενιά των Βρετανών μαρξιστών ιστορικών στον 20ό αιώνα που επηρέασε καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο μελετάμε τα ιστορικά γεγονότα από μαρξιστική σκοπιά. Νομίζω ότι δεν θα ήταν άδικο στη μνήμη του, επ’ ευκαιρία του μικρού αυτού σημειώματος για τη ζωή και το έργο του, να ειπωθούν εισαγωγικά λίγα λόγια για την ομάδα των Βρετανών μαρξιστών ιστορικών.
Όσο κι αν ακούγεται παράξενο, η εφαρμογή του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού στη μελέτη της ιστορίας άργησε μάλλον αρκετά και πέρασε επίσης από αρκετές ατραπούς, παρ’ ότι οι ιδρυτές του, Μαρξ και Ένγκελς, την χρησιμοποίησαν εκτεταμένα και με πρωτότυπο τρόπο στις φιλοσοφικές, πολιτικές και οικονομικές τους αναλύσεις. Αν κοιτάξουμε την εξέλιξη της ιστοριογραφίας στον 20ό αιώνα, θα διαπιστώσουμε ότι πρώτη η μη-μαρξιστική γαλλική σχολή των Ανάλ αμφισβήτησε τον κυρίαρχο μέχρι τότε τρόπο της ιστορικής μελέτης, ανοίγοντας το δρόμο για τη δημιουργική μελέτη τεκμηρίων και ζητημάτων που δεν απασχολούσαν μέχρι τότε τους περισσότερους ιστορικούς.
Στη Βρετανία όμως, με την ήδη ισχυρή δημοσιογραφική παράδοση της κοινωνικής έρευνας, στην περίοδο του Μεσοπολέμου άρχισε να εμφανίζεται μια πλειάδα νεαρών ιστορικών, οι οποίοι επηρεασμένοι από τον αντίκτυπο της Οκτωβριανής Επανάστασης είχαν γίνει μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήδη από τα φοιτητικά τους χρόνια. Στην πρώτη γενιά, εκτός των άλλων, θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε: Την Ντόνα Τορ (1883 – 1957), η οποία από το 1936 συνέβαλε ώστε να αρχίσει η συστηματική ιστορική μελέτη μέσα στο κόμμα ενώ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ίδρυση των πρώτων ομάδων μαρξιστών ιστορικών το 1938 και το 1946. Τον Μόρις Ντομπ (1900-1976), οικονομολόγο και ιστορικό, ο οποίος μελέτησε τις οικονομικές σχέσεις τόσο στον καπιταλισμό όσο και στο σοσιαλισμό. Τον Τζορτζ Τόμσον (1903-1987), κλασικό φιλόλογο και ιστορικό, ο οποίος υπήρξε ο σημαντικότερος μαρξιστής-λενινιστής ιστορικός του 20ού αιώνα. Το 1951, ήταν το μόνο μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του κόμματος που διαφώνησε με το ρεβιζιονιστικό «βρετανικό δρόμο στο σοσιαλισμό» και στη συνέχεια υπερασπίστηκε με συνέπεια την επαναστατική γραμμή των Κινέζων κομμουνιστών. Είναι εμφανέστατη η επιρροή του έργου του στις μελέτες του Γ. Κορδάτου και του Π. Λεκατσά.
Στη δεύτερη γενιά που στελέχωσε τις κομματικές ομάδες ιστορικών ανήκουν: Ο Τζορτζ Ρουντέ (1910-1993), κοινωνικός ιστορικός της Γαλλικής Επανάστασης, ο Κρίστοφερ Χιλ (1912-2003), πρωτοπόρος στην ιστορική μελέτη της Αγγλικής Επανάστασης του 1640, ο Ρόντνι Χίλτον (1916-2002), μεσαιωνολόγος βυζαντινολόγος και ο Έρικ Χομπσμάουμ (1917-2012). Σε μια τρίτη γενιά, που κι αυτοί πρόλαβαν να συμμετάσχουν στην κομματική ομάδα και να παίξουν ενεργό ρόλο στο περιοδικό της Past and Present, όταν εκδόθηκε το 1952, ανήκουν ο Ε.Π. Τόμσον (1924-1993), ιστορικός της αγγλικής εργατικής τάξης και ο Μπράιαν Μάνινγκ (1927-2004), ιστορικός κι αυτός της Αγγλικής Επανάστασης.
Οι περισσότεροι από αυτούς εγκατέλειψαν το κόμμα μετά την είσοδο των σοβιετικών τεθωρακισμένων στην Ουγγαρία το 1956, παραμένοντας όμως στον αριστερό χώρο. Άλλο κοινό σημείο τους ήταν η δυσκολία, για τους περισσότερους από αυτούς, να βρουν θέση σε κάποιο πανεπιστήμιο, αφού μεταπολεμικά είχαν αποκλειστεί από τον πανεπιστημιακό χώρο τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος.
Σ’ αυτό το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα διαμορφώθηκε και έδρασε ο Χομπσμπάουμ, γεννημένος στην Αλεξάνδρεια, εβραϊκής καταγωγής, που μεγάλωσε και σπούδασε σε διάφορες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, μέχρι να καταλήξει το 1933 στη Βρετανία. Μαθητής στο Βερολίνο υπήρξε μέλος της κομμουνιστικής νεολαίας και αργότερα φοιτητής στο Κέιμπριτζ έγινε μέλος του κομμουνιστικού κόμματος. Παρά τις επιδόσεις και τα προσόντα του, λόγω των πολιτικών του φρονημάτων, αποκλείστηκε από τα περισσότερα πανεπιστήμια. Τελικά, το 1947 τον δέχτηκαν στο κολέγιο Μπέρκμπεκ του Λονδίνου, το μόνο που δεχόταν κομμουνιστές καθηγητές, ίσως λόγω της ιδιαίτερης ιστορίας του ως κολέγιο για εργαζόμενους φοιτητές, με σχετική ακόμη αυτονομία από το υπόλοιπο πανεπιστημιακό κύκλωμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκεί βρήκε και τον Κρίστοφερ Χιλ, που κι αυτός δεν μπορούσε να δουλέψει πουθενά αλλού. Παρεμπιπτόντως, όταν συνταξιοδοτήθηκε ο Χομπσμπάουμ, τη θέση του πήρε άλλος ένας σημαντικός και γνωστός στην Ελλάδα ιστορικός ο Μαρκ Μαζάουερ. Ενδεικτικό για το πόσο έχουν αλλάξει σήμερα τα πράγματα είναι το γεγονός ότι τον Μαζάουερ το διαδέχτηκε τα τελευταία χρόνια ο Ορλάντο Φίγκες, ένα φύραμα της ιστορίας, πολυαγαπημένος των ΜΜΕ, αφού πουλάει τον αντικομμουνισμό του ασχολούμενος υποτίθεται με την προφορική και οικογενειακή ιστορία κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου στη Ρωσία (1918-1922).
Η ιστορική περίοδος με την οποία ασχολήθηκε κυρίως ο Χομπσμπάουμ είναι ο 19ος αιώνας, διευρυμένος προς τα πίσω από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα και προς τα εμπρός μέχρι το 1914, την έναρξη του Α΄ΠΠ. Φυσικά εδώ ξεχωρίζει η πολύ γνωστή τριλογία, μαζί με τα βιβλία για τη ληστεία και την επινόηση της παράδοσης στην εποχή της επέκτασης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού. Δυστυχώς δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά το βιβλίο του για τη βιομηχανική επανάσταση, βοηθητικό και συμπληρωματικό στην τριλογία.
Με λίγα λόγια, για τον Χομπσμπάουμ ιστορία σημαίνει ουσιαστικά κοινωνική ιστορία, η οποία περιλαμβάνει τις υπόλοιπες εξειδικεύσεις. Όπως επισημαίνει, οι κοινωνικές όψεις του ανθρώπου δεν μπορούν να διαχωριστούν ούτε από την υλική ζωή του ούτε από τις σκέψεις του. Η κοινωνική ιστορία περιλαμβάνει τα πάντα, από την ατομική εμφάνιση και τις τελετουργίες έως τους ζητιάνους και τους αυτοκράτορες. Για όποιον πραγματικά ενδιαφέρεται να εντρυφήσει στην εφαρμογή των μαρξιστικών εργαλείων στην ιστορική έρευνα το βιβλίο του Για την ιστορία (Θεμέλιο 1998) είναι μοναδικό. Εκεί βρίσκεται συμπυκνωμένο το μεθοδολογικό πλαίσιο της τριλογίας, έτσι ώστε να καταλάβει κανείς γιατί και πώς ο Χομπσμπάουμ συνδυάζει τα πολιτικά γεγονότα με την οικονομία, τη γεωγραφία, τις τέχνες και την ιστορία των ιδεών.
Έχει ασκηθεί φυσικά κριτική στο έργο του από διάφορες πλευρές, όπως για παράδειγμα ότι υποβαθμίζει την εξέταση της γυναικείας παρουσίας και δράσης. Νομίζω όμως ότι είναι μάλλον άδικη αυτή η κριτική, αν συνυπολογίσουμε ότι όταν γράφτηκαν οι δύο πρώτοι τόμοι (τέλη δεκαετίας του 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1970) τα έμφυλα θέματα πολύ λίγο είχαν διερευνηθεί, ενώ στο τρίτο τόμο πλέον υπάρχει μεγαλύτερη και ξεχωριστή αναφορά.
Δεν θα μπορούσαμε δηλαδή να κριτικάρουμε το έργο του Χομπσμπάουμ; Φυσικά, και προσωπικά θεωρώ το βιβλίο του για τον 20ό αιώνα, που συνήθως αναφέρεται, λανθασμένα, ως τέταρτος τόμος να είναι λιγότερο ιστορικό και περισσότερο πολιτική ανάλυση με βάση, αναπόφευκτα, τις πολιτικές επιλογές του ίδιου του συγγραφέα. Επίσης, ο ορισμός του για την έννοια του έθνους και τα επιχειρήματα για τη δημιουργία του έθνους και του εθνικού κράτους είναι αρκετά προβληματικά και παρεκκλίνουν επικίνδυνα από τις κλασικές μαρξιστικές προσεγγίσεις. Η άποψη ότι το κράτος έθνος εμφανίζεται πρώτα και ύστερα αυτό το κράτος κατασκευάζει το έθνος είναι αρκετά ντετερμινιστική και έχει σκοπό να συμβαδίσει με τις ρεβιζιονιστικές θεωρίες περί κράτους που κυριάρχησαν από τη δεκαετία του 1960 και μετά.
Παρ’ όλα αυτά η προσφορά του στη μαρξιστική ιστοριογραφία παραμένει ανεκτίμητη. Δίπλα στο έργο του Τόμσον για την ελληνική αρχαιότητα, του Χίλτον για το Βυζάντιο, του Χιλ για τις επαναστατικές διεργασίες στη φάση του πρώιμου αστικού κόσμου, στέκεται το έργο του Χομπσμπάουμ για την εποχή της ακμής του καπιταλισμού. Για την εποχή του ιμπεριαλισμού και των επαναστάσεων, η ιστορική αφήγηση διαμορφώνεται ακόμη μέσα στις σημερινές εξάρσεις της ταξικής πάλης.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Eric Hobsbawm, Η συμβολή του Καρόλου Μαρξ στην επιστήμη της ιστορίας (Μνήμων, 1981)
Eric Hobsbawm, Για την ιστορία (Θεμέλιο, 1998)
Eric Hobsbawm, Ληστές (Θεμέλιο, 2010)
Eric Hobsbawm, Επαναστάτες (Θεμέλιο, 2008)
Eric Hobsbawm, Terence Ranger, Η επινόηση της παράδοσης (Θεμέλιο, 2004)
Eric Hobsbawm, Ξεχωριστοί άνθρωποι: Αντίσταση, εξέγερση και τζαζ (Θεμέλιο, 2001)
Eric Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848 (ΜΙΕΤ, 1997)
Eric Hobsbawm, Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875 (ΜΙΕΤ, 1994)
Eric Hobsbawm, Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914 (ΜΙΕΤ, 2000)
Μώρις Ντομπ, Πωλ Σουήζυ, Ρόντνι Χίλτον, Κοατσίρο Τακαχάσι, Κρίστοφερ Χιλ, Ζωρζ Λεφέμπρ, Τζουλιάνο Προκάτσι, Έρικ Χομπσμπάουμ, Τζων Μέρινγκτον, Η μετάβαση από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό (Θεμέλιο, 2010)
Μανόλης Αρκολάκης
